తల్లీ తనయుల శృంగార రతి కేళి – 6

తే. గీ.

ఒత్తు కొనివచ్చు కటికుచో ద్వృత్తి జూచి
పొలతి తనుమధ్య మెచటికొ తొలగి పోయె
ఉంఢె నేనియు కనబఢ కుంఢు నటవె
ఉథ్ధతుల మథ్య నిరుపేద కుంఢ దరమె!

అర్ధము:

ఒత్తుకొని వచ్చు = ఒత్తుకొని వచ్చు, కటి=పిరుదలు , కుచోద్వృత్తి = కుచ + ఉద్వృత్తి, పొలతి = తరుణి, స్త్రీ , తనుమధ్య = నడుము, మెచటికొ = ఎక్కడికో

సంపన్నుల మధ్యన నిరుపేద ఉండలేనట్లుగానే … అతివలకు బాగా పెద్దగా వుండే కటి పిఱుదులు వక్షోజములు – కింద పైనా ఒత్తుకొని వవస్తుంటే

నడుము ఎచటికో తొలగిపోయింది ఉంటే కనబడ కుండా వుంటుందా?

చంపకమాల:

పెదవుల రూపునే పొలతి పూకు పెదాలను బ్రహ్మ సృష్టియ
న్నది తెలిసేను తల్లి తన పూకును జూపగ చిన్ననాటనే
అధరపు వంపు సొంపులను ఆకృతిని జూడగ ఇంతి కామ మె
వ్విధముగ స్త్రీమదోన్మతము మోమును జూడనెరింగి యెందరో
విధవలు కన్నె ప్రౌడలను వృద్ధల పూకులు నాకు లభ్యమౌ

విధమును జెప్పె నాజనని ముద్దుల పూకును దెంగు పుత్రుడన్

అర్ధం:

పెదవుల ఆకృతి ఎలా వుంటే ఆడదాని పూకు పెదాలను బ్రహ్మ సృష్టి

అనే విషయం నా అమ్మ చిన్నప్పుడే తన పూకు చూపించి చెప్పింది.

ఆడదాని పెదవుల రూపం జూచి దాని పూకు ఎలా వుంటుందో స్త్రీ మదోన్మతము మోమును జూడ తెలిసిన వాడిని కాబట్టే యెంతో మంది కన్యలు, ప్రౌడలను వృద్ధల విధవల పూకులు నాకు లభ్యమౌతాయి

వంగొని పిర్రలెత్తగను పంగను జాపగ బారు వాల్జడే
పంగకు మధ్య వేలబడి భూమికి తాకచు నుండ మామయే
లంగను యెత్తి నాలుకను లోతుగ పూకును గుద్ద నాకగన్
భంగిమ బాగు బాగనుచు భర్తయె మొడ్డను నోట దోపగన్
కంగులు వీడి భార చను గుబ్బలు నాట్యము జేయ పుత్రుడే
దాగియు జూడ రమ్మనుచు తల్లియె పిల్వగ గుద్దలోన చ
క్కంగను నూనె మర్దనము జేయగ మొడ్డను దింపదెంగరా
లింగనమశ్శివాయ గురు లింగమహేశ్వర రూప పుత్రుడా
లింగము బెట్టి కుక్కి యదిలించుచు నొక్కొక తాకుతాకినన్
ముగ్గురు మేడ్రముల్ కసిగ నూపుచు దెంగుచు నుండ సమ్మగా
స్వర్గ మిదేనురా రతిన సౌఖ్యమిదేనుర దూర్చినా మరో
ముగ్గురి మొడ్డలైన యన ముగ్గురు వేగము పెంచి యెంతగా
దెంగిన దాని కామ గుల దీరక నుండెగ దానికి యెంతకామమో!
ముగ్గురు నల్గురైదుగురు మొడ్డలు చాలవు అశ్వమేడ్రమే
దెంగిన చాలదే వృషభ దడ్డుయొ గాడిదతంటు యైననూ
బాగుగ దూర్చి దెంగగను పూకున చాలదు దానిపూకు నే

దెంగిన జాలు జన్మముయె ధన్యము యేమగవాడికైననూ

చెల్లియొ చెల్లకో జనని జేసిన రంకును సైచెనాన్నయున్
తొల్లి గతించె, నేడు నిను దెంగగ యవ్వన పుత్రుడుండ నీ
సళ్ళను మీటపూకుమద సారము జుర్రగ పూకుదెంగగన్

తల్లికి వేరు లంజ మొగు డెందుకె జెప్పవె కామ హస్తినీ

పిల్లడు గాను బారుగను పెద్దగ నున్నది మొడ్డ జూడవే

తల్లివి యైననేమి మద నోన్మత హస్తిని జాతి దానివే

అమ్మా, నీవు జేసిన రంకులు చెల్లియొ చెల్లకో – బాగా దెంగలేక నాన్న

చూస్తూ ఊరుకున్నాడు. అదంతా గతం. నీ సళ్ళు మీటుచూ, ని పూకు లోంచి

వచ్చే మదరసాలను జుర్రుకొని నీ పూకు దెంగడానికి యవ్వనం లో వున్న

నీ కొడుకు బాగా దెంగుతుంటే ఇంకా వేరే లంజమొగుడెందుకు చెప్పమ్మా

కామం లో హస్తిని జాతి స్త్రీవి.

భోగభాగ్యములెన్నియున్నను మేడలు మిద్దెలెన్నియున్నసం

భోగ సౌఖ్యము లేని ఇంతికి పాపపుణ్యము లెంచకుండ సం

భోగ సౌఖ్యము బొం దయవ్వ న పుత్ర మొడ్డను దించ గన్

భోగరీతులు నేర్పి పుత్రవతౌను భర్తయెరుంగ లేదు యెన్నడున్

________________________

ఎందరు దెంగినారొ మరి యెందరి మొద్దలు చీకినావొ న

న్నందరు లంజపుత్రుడవ నందురు వూరిన పెద్దచిన్నవా

ళ్ళందరు దెంగి నారనిను లంజవు గాదటె నీవు జెప్పవే

అందరు నిన్నుకామమద నోన్మత హస్తిని జాతి స్త్రీవనిన్
పెద్ద స్థనాల కామమద భామిని కుంభ నితంబసుందరీ

గుద్దల సుందరీ జఘన సుందరి చిత్రిణి జాతిస్త్రీవనిన్

ముద్దుల పంతులమ్మవని పిల్లల మొడ్డలు చీకుదానివనిన్

అందము లోనఅడతన మందున ద్రౌపది కుంతివేయనిన్

పెద్దగ లోతుగా దిగుడు భావిల ఊటలు ఊరు పూకులో
పెద్దగ లావుగా బలిసి మొడ్డలు దింపగ నొక్కకోక్కరిన్
వద్దన కుండ దెంగమని పూకును గుద్దను అప్పగించగన్

ఎందరు దెంగినా కసిగ యెన్నడు దీరని కామకోర్కేనీ

కుందని అశ్వ మేడ్రములు గాడిద మొడ్డలు పట్టునంత లో

తుందని కుక్కమొడ్డలను దించుకొ నంగను దెంగుతావనిన్

విద్యను నేర్పు పిల్లలకు పూకును గుద్దను నాకువిద్యలే

ముద్దుగ నేర్పుగా కసిగ మొడ్డలు చీకుచునుందువందరున్

పెద్దగ లోతుగా దిగుడు బావిల నయ్యెర పూకు దెంగగన్

పెద్దగ లావుగా బలిసి బారుగ ఆశ్వపు మేడ్ర మొడ్డతో

గుద్దను దెంగరా కొడక గుద్దను ఇంకను కన్నెనేనురా

గుద్దను నూనెమర్దనము జేయగ వేళ్ళనుదోపి లోతుగా

పెద్దగ జేయగా కసిగ మొడ్డను దించగ దెంగుదెంగరా

పెద్దగ లోతుగా దిగుడు భావిల ఊటలు ఊరు పూకులో
పెద్దగ లావుగా బలిసి మొడ్డను దింపగ ప్రౌఢ మాతకున్
గుద్ద దరంగ సమ్మగ కసి కామము దీర్చగ సచ్చినోడ నా

ముద్దుల పుత్రుడా శివుడ కామ మదోన్మత అశ్వమేఢృడా

వద్దుర వద్దువద్దనుచు పూకున వీలుగ మొడ్డదోపగన్
గుద్దను యెత్తి దెంగుచును సళ్ళను చీకర సచ్చినోడ నా
గుద్డదరంగ దెంగరా కొడక స్వర్గమిదేనుర పుత్రుడా యనెన్
ఇద్దరు పకృతీ పురుష క్రిడలు నాడగ తతీ మన్మధులై

ముద్దుగ ముద్ద ముద్దకును ముద్దలు పెట్టితి చిన్నవాడిగాన్
ముద్దుగ గుద్దు గుద్దుకును ముద్దులు పెట్టగ దెంగుదెంగరా
పెద్ద స్థనాలతీట సలుపంతయు దీరగ చీకు చీకరా
గుద్దన వున్ననామదము కామము దీర్చగ లంజ పుత్రుడా
ముద్దులు బెట్టరా తనువు నంతయు నాకర సళ్ళుచంకలన్
గుద్దను పిర్రలూ మద రసోద్భవ పూకును జుర్రు కోర నా
ముద్దుల పుత్రుడా బలిసి బారుగ గాడిద తంటు మొడ్డతో
గుద్దర సచ్చినోడ కడు సమ్మగ నుందిర నీవు దేంగగన్

పెద్దగ నయ్యెరా బలిసి భారము లయ్యెర సళ్ళుపుత్రుడా

ముద్దుగ పూకు దెంగుచును పాలను తాగగ నీవునిత్యమూ

గుద్దయు పిర్రలూ తొడలు జబ్బలు లావుగ కొవ్వుబట్టె ము

ప్పొద్దుల నీదు వీర్యమును నింపగ పూకున లంజపుత్రుడా

పెద్దగ జేసితీవు చను బాలను తాగగ చిన్నవాడిగన్

ముద్దుగ ఆరువర్షములు పాలను తాపితి సమ్మగాను! ము

ప్పొద్దుల పొట్టనిండుగను భోజన మెట్టగ పూకునిండుగన్

పెద్దగ లావుగా బలిసి యేపుగ నుండెడి నీదు మేడ్రమే

గుద్దగ సమ్మగా కుతిగ కమ్మగ దెంగగ తృప్తిదీరగన్

ముద్దుగ నయ్యెరా బలిసి పోవగ వంటికి కొవ్వుబట్టియా

నందము తోడ నాతనువు నున్నగ నయ్యెర కాంతులీన నా

యందము వృద్ధి బొందెదనుర యోనిన వీర్యము నింప నీవు ము

ప్పొద్దుల పూకు పూజలను భక్తిగ జేసెడి ముద్దుపుత్రుడా

గుద్దన వుందిరా మదము గుద్దన కన్నెను గాన నూనెతో

గుద్దన నింపి మర్దనము జేయగ వేలును దోప బొక్కలో

పెద్దగ నౌనురా బలిసి బారుగ లావుగ నీదు మేడ్రమున్

గుద్దన లోతుగా జొనిపి కుమ్మర కమ్మగ సమ్మసమ్మగా

గుద్దదరంగను దెంగుచును కీలము వత్తుచు పూకుబొక్కనే

ముద్దిడ వేళ్ళు దోపి కల బెట్టగ నాతనువంత బొందు యా

నందము జెప్పలేను సుతుడా మరి యెందరి మొడ్డలైన నా

గుద్దను పూకు నింపుకొన కోర్కెగ నుండుర వూరిలోని వా

రందరి మొడ్డలూ కసిగ రంజుగ దించగ దెంగు కోర్కె నా

గుద్దను పూకు నోటిని సుఖంబు వచ్చుర! అశ్వమేడ్రముల్

గార్ధభ జాతి తంటులను చీకగ దోపు కొనంగ దెంగ యా

నందము బొందెదన్ శివుడ దూలను దీర్చగ దూల మైననూ

నందుల మేడ్రమైన రతి నందున పూకున దూర్చుకోవగా

సిద్ధము నేను కామమద హస్తిని నేనుర రంకు పుత్రుడా

పెద్దగ నయ్యెరా చనులు పిర్రలు వంటికి కొవ్వుబట్టియున్
ముద్దుగ నైతిరా బలిసి పోవగ నిత్యము వాడు దెంగ ము
ప్పొద్దుల పూకు నిండుగను పూకున మొఢ్ఢను దోపి దెంగగన్
ముద్దుగ మోజుదీర రస మంతయు నింపగ రంకు పుత్రుడే!

పెద్దగ లోతుగా దిగుడు బావిల నయ్యెర పూకు దెంగగన్

పెద్దగ లావుగా బలిసి బారుగ ఆశ్వపు మేడ్రము బోలిమొడ్డతో

గుద్దదరంగ దెంగగను సమ్మగ పూకుయె పెద్దగ నయ్యెపుత్రుడా

భోగభాగ్యములెన్నియున్నను మేడలు మిద్దెలెన్నియున్నసం

భోగ సౌఖ్యము లేని ఇంతికి పాపపుణ్యము లెంచకుండ సం

భోగ సౌఖ్యము బొంద యవ్వన పుత్ర మొడ్డను దించ గన్

భోగరీతులు నేర్పి పుత్రవతౌను భర్తయెరుంగ లేదు యెన్నడున్

లా వొక్కింతయు లేదు; మొడ్డ కసిగా లేవంగ లేదేన్నడున్
ఆవేశంబుగ పూ కునాకి రసమం తా పీల్చి జుర్రన్ మొగుడే

ఆవేశంబుగ! దెంగలేడుర కసంతా దీర్చగనే లేదు రా

నావళ్ళంతయు కొవ్వు బట్టి మదనోన్మత్తంబు తోపిచ్చె క్కం

నీవే తప్ప నితః పరం బెఱుఁగ; నామోహంబు దీర్చంగయున్ !

రావే ఈశ్వర పూకు నంత కసిదీ రాదెంగగన్ రార శివా

నీవే నా మదమూ కసంత రతిలో దీర్చేటి లింగేశ్వరు డా

నీవే నా సుతుడై మదంబు కసినీ దీర్చంగ పుట్టితి వీ

నీవే తా ళినిగ ట్టి నాకు మగడై దెంగాలి రాపుత్రుడా

కొవ్వంతా కరిగే లపూకు మదపా కాలన్నిజుర్రేయ గా

కురులకు గాలి తాకగను సుందర మోమున చంద్ర కాంతిలో
విరిసిన పుష్ప సోయగ శుభాంగ సుగంధిని స్త్రీత్వయందమే
మెరియగ దేవిభారతిని గాంచిన పుత్రుడు తల్లి అందముల్
మురిపెము తోడ జూడగ మన్మధ శరంబులు తాకె నిద్దరిన్

తరగని అంద చందము లతల్లి నిజూడ గపుత్ర మేడ్రమే

పెరిగెను బారు గాబలి సి పెద్ద గనయ్యె నుకామ కోర్కెలే

పెరగగ తల్లి పూకున ను మొడ్డ ను దించ గనాశ వృద్దినై

మురిపెము గాను జూచెనుగ పుత్రుని మేడ్రము తల్లి కోర్కెతో

నలుబది యేళ్ళ ప్రాయమున తగ్గని స్త్రీత్వపు యంద చందముల్

బలిసిన పెద్ద సళ్ళు బిగువెంతయు తగ్గని క్షీరకుంభముల్

మలిచిన శిల్ప సోయగపు వంపుల శుభాంగ కన్నతల్లినే

తలచెను ప్రేమ దేవతగ ప్రేయసి నెచ్చెలి ముద్దు భార్యగన్

తలచెను పుత్రుడామెను మదోన్మత శోభన నగ్నరూపమున్

వలచెను నొక్కనొక్కటిగ చీరెను బ్లౌజును బ్రాను లంగయున్

వలపుల రాణి వీవనుచు ముద్దులు బెట్టగ దేహ మంతయున్

మిలమిల లాడు

పల్లవ వైభవాస్పదములు పదములు కనక రంభాతిరస్కారు లూరు
లరుణప్రభా మనోహరములు కరములు కంబుసౌందర్యమంగళము గలము.
మహితభావాభావమధ్యంబు మధ్యంబు చక్షురుత్సవదాయి చన్నుదోయి
పరహసితార్దేందుపటలంబు నిటలంబు జితమత్తమధుకరశ్రేణి వేణి

భావజాశుగముల ప్రోపులు చూపులు
కుసుమశరుని వింటి కోనలు బొమలు
చిత్తతోషణములు చలువ భాషణములు
జలజనయనముఖము చంద్రసఖము !

తెల్లని చీరఁ గట్టి ఘన తేజపు మోమునఁ బొట్టుఁ వెట్టి యా
కళ్ళకు కాటుకద్ది తన కాలిన గజ్జెలు ఘల్లుఘల్లనన్
మెల్లగ దారిలో నడువ పిర్రలు చన్నులు నూగుచుండగన్

నల్లని కేశసంపదలు తొడలు దాటగ నాట్య మాడగన్

నల్లని వేణి బట్టుకొని నాట్యముఁ జేయగ తానె వచ్చెరో
అల్లన జూడగా సుతుడు కామమదోన్మత తల్లిభారతిన్

మల్లెల మాలలే జడన బెట్టగ ముద్దుగ కౌగిలించగన్

సళ్ళను మీటుచూ రవిక కంగులు విప్పగ చీరె జార్చగన్

కాళ్ళకు మధ్యలో తొడల సందున వంగొని లోతుపూకు లో

నాలుక దోపిపూకురస మంతయు జుర్రగ వంగ బెట్టియున్

మెల్లగ మెల్లమెల్లగను పూకున మొడ్డను దోపి నిండుగా

కాళ్ళను యెత్తిబట్టి భుజాలకు పైనను వేసుకోవగన్

వేళ్ళను గుద్దనిండుగను బెట్టగ గుద్దను పూకు దెంగితిన్

వాలు కన్నుల వయ్యారి వాలుజడయు
సాంప్రదాయ భూషణములు శాస్త్రవిధిని
భరత నాట్య భంగిమ కరచరణములను
గాంచ మదినేరి కైననూ కలుగు ముదము

భారతీదేవి అందం కాళిదాసు వర్ణించిన శ్యామలాదేవి వర్ణన లా వుంది

హేమ కుంభోప మోత్తుంగ వక్షోజ భారావనమ్రే త్రిలోకావనమ్రే లసద్వృత్త గంభీర నాభీ సరస్తీర శైవాల శంకాకర శ్యామరోమావళీ భూషణేమంజు సంభాషణే

చారు శింజర్కటీసూత్ర నిర్భత్ర్సితానంగ రేఖా ధనుశ్శింజనీ డంబరే దివ్యరత్నాంబరే

పద్మరాగోల్లసన్మేఖలా భాస్వర శ్రోణి శోభా జితస్వర్ణ భూబృత్తలే చంద్రికాశీతలే

వికసిత నవకింశుకా తామ్ర దివ్యాంశుకచ్ఛన్న చారూరు శోభా పరాభూత సింధూర శోణాయ మానేంద్ర మాతంగ హస్తార్గళే శ్యామలే

కోమల స్నిగ్ధ నోత్ప లోత్పాదితానంగ తూణీర శంకాకరోద్దమ జంఘాలతే చారు లీలాగతే నమ్ర దిక్పాల సీమంతినీ కుంతల స్నిగ్ధ నీల ప్రభాపుంజ సంజాత దూర్వాంకురాశంక సారంగ సంయోగ రింఖన్నఖేందూజ్జ్వలే ప్రోజ్జ్వలే

ప్రహ్వ దేవేశ దైత్యేశ యక్షేశ భూతేశ వాగీశ కోణేశ వాయ్వగ్ని మాణిక్య సంఘృష్ట కోటీర బలా తపోద్దామ లక్షారసారుణ్య లక్ష్మీగృహీ తాంఘ్రి పద్మద్వయే అద్వయే సురుచిర నవరత్న పీఠస్థితే సుస్థితే

కటి యొకటే ధరిత్రి నవఖండము లేలఁగఁ జాలు, నందుపైఁ
బటు జఘనంబె చక్రములఁ బుంపు లిడున్, గుచముల్ మహోన్నతం
బిటు సృజియించి, దీని కొకయించుక కౌను సృజింపఁడాయె నే
మిటికొ విరించి? యింతి మెయి మించు కనుంగొని మోహమందెనో

గోష్పద రూపమై మిగుల కోమలమై గణుతింపరానిదై
శష్ప విహీనమై నునుపు దాలగ గల్గి ద్రవం బపారమై
పుష్పిణి యైన నీ భగము పుణ్యమునన్ భుజియింప గల్గె వా
స్తోష్పతి కైన నా జనని సుందరి నిన్ను వచింప శక్యమే

దాయాదుల్వలె గుబ్బచన్ను లొలయన్ ధావళ్య నేత్రాంబుజ
చ్ఛాయ ల్తాండవ మాడ గేరి పురుష స్వాంతమ్ముల న్మన్మథుం
డేయం పుత్రుని లింగమే గని విశ్వేశార్చనా వేళలన్
వాయించెం గిరిగిండ్లు బాహు కుశల వ్యాపార పారీణతన్

పంగను జాపగా జనని వంగగ బెట్టగ తల్లి యోనిలో
లింగము బెట్టి క్రుక్కి యదలించుచు నొక్కొక తాకు తాకినన్
లింగ నమశ్శివాయ గురులింగ మహేశ్వర లింగరూప యో
యంగజ భంగ సాంబగురుడా యను దాకిన తాకు తాకునన్

జిలుగైన చెంగావి జిగి మీరు కుచ్చెళ్ళు
చిన్ని మెట్టెల మీద జిందులాడ
నీటైన రత్నాల తాటంకముల కాంతి
కుల్కు గుబ్బలమీద గునిసియాడ
గురుతైన యపరంజి గొప్ప ముత్తెపు సత్తు
మోవిపై నొకవింత ముద్దు గుల్క
తీరైన ముత్యాల హారముల్ మేలిమై
మెరుగు జెక్కుల తోడ మేలమాడ

గంధకస్తురి వాసనల్ గమ్మనంగ
నలరు విలుకాని చేతి పూపమ్మనంగ
కాళ్ళనందెలు గలు గల్లు గల్లనంగ
సొగసు గుల్కంగ వేపారి జనని వచ్చె

పిక్కలు దాటు వాల్జడన మల్లెల మాలలు నూగుచుండగన్
చక్కదనాల తల్లి రతి శోభన సోయగ స్త్రీత్వయందముల్
మక్కువ తోడ జూడ మదనోన్మతుడైన సుపుత్రుడామె సం
పర్కముకై తపించె జనని ప్రౌఢసుగంధము వ్యాప్తిజెందగన్

అరుదుగ కానిపించెడి సుగంధ శుభాంగిని మేనికాంతులే
మెరియగ రంభ మేనక సుభద్ర తిలోత్తమ తార ఊర్వశీ
సురుచి సరస్వతి ఊర్మిళ సుశీల ప్రమీల మరీచిక రమా
పరిమళ పంకజాక్షి పరమేశ్వరి శోభన సోయగ తల్లిభారతీ

సరసుల మానసంబు సరసజ్ఞులెఱుంగును! గంఢు తుమ్మెదల్
విరిసిన పుష్ప వాసనలు బట్టి మరందము గ్రోలు చందమున్

అరుదుగ కానిపించు మదనోన్మత తల్లి శుభాంగ భారతిన్

మురిపెము తోడ జూచెను సుపుత్రుడు కామ కోర్కెతో

వరుసలు జూడ నేల మదభామిని ప్రౌడ శుభాంగి తల్లి యే

సరసము లాడగా రతికి సిద్దము జేయగ పుత్రు డాశగా

కరములు బట్టి చన్మొనలు మీటగ పెద్దగ నయ్యె భారమై

బరువుగ సళ్ళు జారగను బట్టగ చేతుల నందు పుత్రుడే

మురిపెము తోడ చన్నులను నోటన దూర్చగ చీకు చుండగా

విరిసెను పూకు కామమద పాకము పొంగగ, జిహ్వ దోపగన్

కరువుగ జుర్రు జుర్రగ శుభాంగిని కామ రసాలు పొంగగన్

అరిచెను మొడ్డ దోపమని ఆర్తిగ తల్లియె మొడ్డ బట్టగన్

కరువుగ జుర్రు జుర్రగ శుభాంగిని కామ రసాలు పొంగగన్

అరిచెను మొడ్డ దోపమని ఆర్తిగ తల్లియె మొడ్డ బట్టగన్

కరిచెనుమోమునంతయునుకోర్కెలుమీర కసేక్కతల్లియున్

మురిసెను బారు గాబలి సిపెద్ద గనుండి నపుత్ర మేడ్రమున్

కరువుగ చేత బట్టగ ను చీక గముద్దుగకోర్కె తోడనే

పరచెను పూకు విచ్చగ నుమొడ్డ నులోతు గదించు కోవగన్

తల్లీ నిన్నుదలంచి మేఢ్రమును చేతన్ బట్టి ఝాఢించని
న్నాళ్ళూ నీ చనులూ మదోన్మత సుగంధంబే విరాజిల్లునీ
వళ్ళంతా తడిమీ బలంగ కసిగా పూకంత దెంగన్ ని
న్నాళ్ళూ వేచితి నమ్మ దీర్చితివి నాకోర్కెలి నాళ్ళకున్

భారస్థనాలు భారతియె బ్రారవి కందున బెట్టె నెత్తగన్
చీరను బొఢ్ఢుకిందుగను గట్టగ పిక్కలు దాటు వాల్జడన్
పిర్రల దాక మల్లెలను బెట్టగ పిర్రలు సళ్ళు నూగుచున్
దారిన బోవ శోభన రతి దేవత భూమికి వచ్చెనే యనన్

ఊరి మగాళ్ళు జూడగను మొడ్డలు చేతను బట్టినూపగన్
దారిన ఊరకుక్కలకును దఢ్ఢుయె లేవగ తోక నూపుగన్
జారని పైట సర్దుకొనుచు చన్నుల పొంకము జూపదారిలో
వీర్య ప్రవాహయేరులుగ యేర్పడె నిత్యము తల్లి భారతీ

తెల్లని దాన పద్మ నయనంబులదాన మదోన్మతంబు రా
జిల్లెడి దాన భారచను గుబ్బల దాన నితంబ సుందరీ
నల్లని వాల్జడే తొడలు దాటగ నాట్యము జేసెడి దాన నా
తల్లివి యైననేమి కసి దీరగ దెంగుదు నమ్మభారతీ!

తెల్లని దాన పద్మ నయనంబులదాన మదోన్మతంబు రా
జిల్లెడి దాన భారచను గుబ్బల పొంకము దాన నవ్వు రా

జిల్లెడి మోముదాన రతి శోభన కుంభనితంబ సుందరీ
నల్లని వాల్జడే తొడలు దాటగ నాట్యము జేసెడి దాన నా
తల్లివి యైననేమి కసి దీరగ దెంగుదు నమ్మభారతీ

రంభా స్తంభము లూరువు

లంభోరుహనిభము లక్షు లతను శరంబుల్
జంభాసురారి మదగజ

కుంభములే నా జనని చన్నుల పొంకముల్

భుజములు తమ్మి తూండ్లు, కను బొమ్మలు సింగిణి విండ్లు, చన్ను ల

క్కజపుఁ బసిండి గిండ్లు, తెలి గన్నులు శ్రీసతి యిండ్లు, వాతెరల్

నిజముగ దొండపండ్లు, రమణీయ కటి ద్వయి పైడి బండ్లు, కా

యజు విరి కల్వ చెండ్లు, పురమందలి క్రొవ్విరి బోండ్లు చూడగన్.

తత నితంబాభోగ ధవళాంశుకములోని,

యంగదట్టపుఁ గావి రంగువలన

శశికాంతమణిపీఠి జాజువాఱఁగఁ గాయ,

లుత్తుంగ కుచపాళి నత్తమిల్లఁ దరుణాంగుళీ

ధూత తంత్రీస్వనంబుతో, జిలిబిలిపాట

ముద్దులు నటింప నాలాపగతిఁ

జొక్కి,యరమోడ్పుఁగనుదోయి,

రతిపారవశ్య విభ్రమము దెలుపఁ

మృగమద సౌరభ విభవ
ద్విగుణిత ఘనసార సాంద్ర వీటీగంధ
స్థగితేతర పరిమళమై
మగువ పొలుపుఁ దెలుపు నొక్క మారుత మొలసె\న్‌.

మెత్తని యడుగుల మెఱుఁగారు జానువు;
లరఁటి కంబములదో యైన తొడలు
ఘనమగు జఘనంబుఁ గడు లేత నడుమును;
బల్లవారుణ కాంతి పాణియుగము
గడు దొడ్డ పాలిండ్లుఁ గంబుకంఠంబును;
బింబాధరముఁ జంద్రబింబముఖముఁ
దెలిగన్నుఁ గవయును నలికుంతలంబును;
బాలేందు సన్నిభ ఫాలతలము

నమరఁ గుండల కేయూర హార కంక
ణాదు లేపార మంజీర నాద మొప్ప
నల్ల నవ్వులఁ బద్మదళాక్షుఁ డసుర
పతుల నడగింప నాఁడు రూపంబుఁ దాల్చి.

పాలిండ్లపై నున్న పయ్యెద జాఱించు;
జాఱించి మెల్లన చక్క నొత్తు
దళ్కు దళ్కను గండఫలకంబు లొలయించు;
నొలయించి కెంగేల నుజ్జగించుఁ
గటు మెఱుంగులు వాఱు కడకన్ను లల్లార్చు;
నల్లార్చి ఱెప్పల నండఁ గొలుపు
సవరని దరహాస చంద్రికఁ జిలికించుఁ;
జిలకించి కెమ్మోవిఁ జిక్కుపఱచు

దళిత ధమ్మిల్ల కుసుమ గంధమ్ము నెఱపుఁ
గంకణాది ఝణంకృతుల్ గడలు కొలుపు
నొడలి కాంతులు పట్టులే కులుకఁ బాఱు
సన్నవలిపంపుఁ బయ్యెద చౌకళింప

జారెను పైట కొంగు చను గుబ్బల మీదుగ నేలతాకగన్
జారెను కేశ సంపదలు కొప్పుయె వీడగ నేలతాకగన్
జారెను బొందు వీడగను చీరయు లంగయు నేల తాకగన్
జారెను నున్ననీ తొడల సందున కామరసాలు నేలకున్

మీరిన కోర్కెతో సుతుడు ముద్దులు బెట్టగ దేహమంతయున్

తీరని కామకోర్కెలను కసిగ దీర్చేడి పుత్రుడు కౌగలించగన్

భారము లయ్యెసళ్ళుమద పాకము లూరెను పూకు విచ్చగన్

జారెడి పూకుపాకములు జుర్రగ నాలుక దోప పూకులో

సారము జుర్రగా సుతుడు కీలము బట్టియు చీకచుండగన్

కోర్కెలు మీరగా జనని కామమదోన్మతసారప్రవాహమే

ధారలు గాను కారగను నోటన నింపగ పుత్ర దాహమే

దీర్చేను తల్లి కామకసి దీర్చగ బారుగ నున్న మొడ్డనే

దూర్చగ లోతుగా భగము నంతయు నింపి దెంగ గన్

గర్భము జేయరా కసిగ గర్భ గుడిన్ రతి జేయ పుత్రుడా

గర్భము తానె జేసెనని గర్వము బొందును నీదు తండ్రియున్

గర్భము మోయగా కసిగ సమ్మగ దెంగుచు నుండనీవు నా

గర్భము నందు మోసితిని చన్నుల పాలను నిచ్చి పెంచితిన్

దర్పము తోడ యవ్వనము నందున బారుగ నున్న మొడ్డనే

దూర్చగ అమ్మపూకుగుల దీరగ దెంగెడి ఆశ్వ మేడ్రుడా

గర్వముగాను వుందిగద సమ్మగ దెంగుచు నుండ నీవు శృం

గారర తీశ్వరా శివుడ సార్ధక నామము నీది పుత్రు శృం

గారసు ఖాలబొందగను గౌరిని నేనుర గర్భమివ్వరా

వీర్యము నింపగా కడుపు వచ్చును బిడ్డయె పుట్టగాను నా

క్షీరము నిత్తునీకుబహు కమ్మగ చన్నుల పాలు చీకుచున్

కోర్కెలు దీరగా రతిని సమ్మగ నండుర

హరివంశం పురాణం లో – వశిష్ట పుత్రిక శతరూప తండ్రితో సంగమించింది. దక్షుడు తన పుత్రికను తన తండ్రి బ్రహ్మకు సమర్పించాడు. తాత మనుమ రాలని దెంగితే వారిద్దరికీ నారదుడు పుట్టాడు. ఇంద్రుడు తన ముని మనుమడు జనమేజయుడు భార్య వపుస్థమ తో సంభోగించాడు. ఋగ్వేదం లో – యమి తన సోదరుడు యమ తో సంభోగించింది. బ్రహ్మ సరస్వతి ని సృష్టించి వెంటనే చిన్నప్పుడే ఆమె అందానికి వశుడై రమించాడు.

దశరధుడు పుత్ర సంతానం కోసం 350 మంది స్త్రీలను పెళ్ళాడాడు. అయినా పుత్ర సంతానం కలుగ లేదు. అప్పుడు గ్రహించాడు. తనకు పిల్లలను పుట్టించే శక్తి లేదని. ఋషులను సంప్రదించాడు. వారి సలహా తో ఆశ్వమేధ యాగం, పుత్ర కామేష్టి యజ్ఞం చేసాడు. కౌసల్య, సుమిత్ర, కైకేయిలను ఋషులు వద్దకు పంపించాడు. వారు రాణుల తో సంభోగించారు గర్భం వచ్చే వరకూ. రాణులూ సంతోషంగా రతి క్రీడలో సుఖించారు ముసలి భర్త దెంగ కుండా మదమెక్కిన పట్టపు రాణులు, అంతఃపురము లోని స్త్రీ లందరు స్వేచ్చగా బాగా దెంగించుకొన్నారు. ఒకరా యిద్దరా, ఎందరో ఋషులు, మునులు, మునికుమారులు, యవ్వన శిష్యగణము, పండితులు, గురువులు, వారి శిష్యులు, ఋత్విక్కులు, వంతులు వేసికొని రాణులతో పాటు వారి చెలికత్తెలను రమించారు. అదే పుత్ర కామేష్టి యాగం. ఆశ్వ మేడ్రాన్ని రాణుల పూకుల్లో దించి దెంగించారు. అలాంటి విచ్చలవిడి శృంగార రతి కేళి లో సుఖాలను బాగా కసిగా అనుభవించిన స్త్రీలు యాగానంతరం కూడా అశ్వాలతో దెంగించు కోకుండా వుంటారా? దెంగించు కొనే వుంటారు. మునులు, ఋషులు అప్పుడప్పుడు రాజు దగ్గరకు వచ్చే వారు శిష్యగణం తో. వారికీ అంతఃపురం లో ఆతిధ్యం ఇచ్చే రాణి వాసం లో మరల ఏకాంతంగా, సాముహికంగా విశృంఖల శృంగార రతికేళి జరుగు తుంటాయి.

కృష్ణావతారంలో ఆ దేవ దేవుడు చూపింది అదే, మాతృపంచకం అంటారు. అంటే జన్మనిచ్చిన తల్లి, మేనత్త, గురుపత్ని (గురువుగారి భార్య), అన్నగారి భార్య (వదిన) భార్య తల్లి (అత్తగారు). వీరు ఐదుగురూ సాక్షాత్ కన్న తల్లితో సమానమని. అందుకనే పరమాత్ముడు ఆమాతృపంచకంలోని మేనత్తని ఎన్నుకున్నాడు. కని పెంచిన కన్న తల్లితో సమానమైన మేనత్తని ఎన్ను కున్నాడు. మాతృపంచకం లో తల్లి అన్నారు కానీ పెంచిన తల్లి, ఉదాహరించ లేదు. తనకన్న పెద్దది, తల్లితో సమానమైనది, వంపు సొంపు లున్నది, వరుసకు మేనత్త ప్రౌఢ శుభాంగ సుగంధ ఘన జఘన కుంభ నితంబ సుదీర్ఘ కేశ కుంతల రాధమ్మ ను చిన్నతనం లోనే ప్రేమించి అనురాగం తో అలరించి మదన శృంగార రతికేళి లో అనుభవాలను అందించాడు. మాతృ పంచకం లోని అందరినీ అనుభవించే వుంటాడు. తల్లిని, పెంచిన తల్లిని, వదినమ్మను, చెల్లిని, వరుసకు అక్క, చెల్లి, అత్త, మేనత్త, పెద్దమ్మ, చిన్నమ్మ, అమ్మమ్మ, అక్క చెల్లి కూతుళ్ళను, తప్పకుండా అనుభవించే వుంటాడు. అణువణువూ నిండు స్త్రీత్వపు పొంకము పొగరు ఉన్న అవయవాలు కోరికతో డీ కొడితే తుళ్ళిపడే సొగసులున్న మేనత్త రాధమ్మను బిగి కౌగిలిలో బిగించి ఆమె ఆడతనాన్ని అందాలన్నీ అస్వాదించాడు, కోరి కోరి రాధమ్మ అందిస్తుంటే ఆమె అందాలను అస్వాదించాడు. ఆడాడు పాడాడు. ఆమెను ఏకాంతంలో కలిశాడు, ఆమెను వెన్నెలలో నదీ తీరాలకు తీసుకు వెళ్ళాడు. యమునా తటిలో ఆమెను ఈదు లాడించాడు. ఆమెలో తను ఈదాడు. అత్తా అంటూనే అధరాలు అందుకున్నాడు, మేనత్తా అంటూ రాధమ్మ అందాల మేనిలోని

ఆణువణువునూ ముద్దులెట్టాడు. అత్త రాధమ్మ మదనామృతాన్ని జుర్రుకొని ఆస్వాదించాడు. స్త్రీ తనువు లోని రతి రహస్యాలను, పంచేద్రియాలతో అస్వాదిoచడం చిన్నతనము లోనే రాధమ్మ నేర్పితే నేర్చు కొన్నాడు. స్త్రీ మనసులో స్థానం సంపాదించడం అనేకళ కూడా రాధమ్మ దగ్గరే నేర్చు కొన్నాడు. ప్రేమగానానికి అంకురార్పణలు చేశాయి. శ్రీ కృష్ణుడు రాధ తలలో పూలు పెట్టేవాడట. ఆమె పాదాలను నొక్కడం .. పారాణి పెట్టడం చేసేవాడు. పాదాలు నొక్కి పై పైకి .. కాళ్ళు, పిక్కల మీదుగా తొడలు స్పృశించి, రాధ తొడలు వెడల్పు చేస్తూ పంగా జాపితే, పూకంతా తడిమి, గొల్లిని మీటితే రాధమ్మ ఆడతనం పొంగి కామమదోన్మతా రసాలు కారి పోతుంటే ప్రవాహం లా, జుర్రుకొన్నాడు.. అల్లుడా అగలేనురా అంటే అక్కడే అప్పుడే రమించాడు. అ యమునా తటిలో ఎంత మందిని అలా రెచ్చగొట్టి రమించాడో. ఒక్కరిద్దరు కాదు పదహారు వేలమంది గోపెమ్మల్ల తో.

పుట్టి పుట్టఁడు నేఁడు దొంగిలబోయి మా యిలు సొచ్చి, తా
నుట్టి యందక ఱోలుఁ బీఁటలు నొక్కప్రోవిడి యెక్కి చే
వెట్టఁ జాలక కుండక్రిందొక పెద్దతూఁ టొనరించి మీ
పట్టి మీఁగడ పాలు చేరలఁ బట్టి త్రావెఁ దలోదరీ!

ఓ యశోదమ్మా ! నీ ముద్దుల బిడ్డడు పీటలు, ఱోలు దొంతరలుగా పేర్చి, దాని మీదకెక్కి, అప్పటికి చేతికి అందకపోతే కుండకు చిల్లు పెట్టి దానిలో నుంచి కారుతున్న మీగడ పాలను పట్టుకుని తాగేడు. ఇలా అయితే మేము ఊరు వదిలి పోవాల్సిందే! అంటూ వెన్నలదొంగ ఆగడాలను వినిపిస్తారు గోపికలు. అసలు విషయం కృష్ణుడు దొంగిలించింది వారి మురిపాల పూకు పాత్ర ఆడతనాన్ని. కుండకు చిల్లు పెట్టి దానిలో నుంచి కారుతున్న మీగడ పాలను పట్టుకుని తాగేడు అని చెప్పారు దాని అర్ధం? కృష్ణుడు వాళ్ళ పూకు రసాలను జుర్రుకొన్నాడు.

అంతేనా, గోకుల కాంతలు బాల, కౌమార, యవ్వన, ప్రౌఢ, వృద్ధ లు, కన్నె, వివాహితలు, విధవలు అనే తారతమ్యం లేక, వావి వరుసలు యెంచక, అమ్మా కూతుళ్ళను, అక్కా చెల్లెళ్ళను, అత్తా కోడళ్ళను, వదినా మరదళ్ళను, పెద్దమ్మ, చిన్నమ్మ, అమ్మమ్మ, అక్క, చెల్లి, వదిన, అక్క చెల్లెల కూతుళ్ళను, పదహారు వేలమంది స్త్రీ లతో రమించాడు. ఎందరో స్త్రీలతో సమిష్టి శృంగారం చేశాడు. తల్లీ కూతుళ్ళు, అక్కా చెల్లెలు, వదినా మరదళ్ళు, అత్తా కోడలు, తోడి కోడళ్ళు, గోకుల స్త్రీ లందరిని అనుభ వించాడు. స్త్రీ పురుషుల మధ్యన ఆకర్షణ కోర్కె వుంటే వావివరుసలు సామాజిక ధర్మాలు జూడక శృంగారకేళి లో స్వేచ్చగా సుఖాలనుభవించ మని చెప్పాడు. కృష్ణుడు చెల్లెలు సుభద్ర తో రమించాడని పురాణాల్లో ప్రస్తావించారు. కృష్ణావతారంలో కూడా తల్లి వరుస యైన వాళ్ళతో రమించాడు. కన్నతల్లి దేవకి, పెంచిన తల్లి యశోదమ్మతో రమించ లేదంటే నమ్మశక్యమా? రమించినా కవులు వ్రాయ లేదు. సామాజిక కట్టుబాట్ల సంప్రదాయాల సంకెళ్ళ లో కవులు కూడా వ్రాయడానికి ధైర్యం చేయలేదు. తన సమ వస్కురాలైన మేనత్త రాధమ్మ తో రమిస్తున్నాడని తల్లి యశోదమ్మ కు తెలుసు. పాలిచ్చి పెంచిన ప్రౌడాంగన యశోదమ్మకు పుత్రుడు పరాయి పడతులతో కన్నె, యవ్వన ప్రౌడ వృద్దలతో, వివాహిత, విధవలనే తార తమ్యం లేకుండా వావి వరసులు లేకుండా సంభోగిస్తున్నాడని తెలుసు.తెలిసీ ఏమి చేసింది. ప్రోత్సహించిందే గాని అడ్డుచెప్పిందా? అడ్డు చెప్పి వెళ్ళకుండా రోటికి కట్టేస్తే తన విశ్వ రూపాన్ని చూపాడు. విశ్వ రూపాన్ని- తన మేడ్రాన్ని చూపించాడు

నానా పూకు రసాలు జుర్రుచును నానందించు నాపుత్రు డే
లానన్నొల్లడటంచు పుత్ర రతిలీలాసక్తి పెంపొందగన్
స్నానంబందున వళ్ళు రుద్దమని శృంగారంగ పిల్వంగనే
కృష్ణుoడే కసి దీర్చ దెంగ రతి సౌఖ్యానంద మేబొందగన్

తల్లియశోద దేవకిలను తాపము దీర్చగ దెంగ కుండునా

చెల్లి సుభద్ర ద్రౌపదిలను కామము దీర్చగ దెంగ కుండునా

సుల్లను జూపిదెంగెనట గోకుల కన్నెలు ప్రౌఢవృద్ధలన్

నల్లని వాడుచెల్లెలినిమద నోన్మత తల్లిని దెంగ కుండునా

తల్లి యశోద దేవకిల తాపము దీర్చరమించకుండునా
చెల్లి సుభద్ర ద్రౌపదిల కామము దీరగ దెంగ కుండునా
గొల్లల కాంతలందరిని కన్నెలు ప్రౌఢలు వృధ్ధలందరిన్
పిల్లడు గానెదెంగునట కృష్ణుడు చిన్నవాడిగన్

పాలరసాల సాల నవ పల్లవ కోమల కన్యకామణిన్
చెల్లి సుభద్ర నే వడిన కూర్చొన బెట్టుకొనంగ ముద్దుగా
సళ్ళను మీటుచూ రతిని జేసెడి వాడవు శోభ నాంగి నీ
తల్లి యశోద దేవకిల కసి దీర్చక దెంగక నుందువేమిరా

నానా పూకు రసాలు జుర్రుచును నానందించు నాపుత్రుడే
లా నన్నొల్లడటంచు పుత్ర రతిలీలాసక్తి పెంపొందగన్
స్నానంబందున వళ్ళు రుద్దగ యశోదాదేవి పిల్వంగ శ్రీ

కృష్ణుoడే కసిదీర్చ దెంగ రతి సౌఖ్యానంద మేబొందగన్

పురాణేతిహాసాల్లో ఒక జన్మలో తీరని కోర్కెలను మరో జన్మలో తీర్చు కోవడానికి మరల జన్మించడం ప్రస్తావించారు. రాముని చిన్నమ్మ కైక చిన్న తనం నుంచి రాముడంటే అత్యంత ప్రేమ. ముసలి భర్త దెంగలేదు. యవ్వనం లో వున్న రాముని తో శృంగార రతి కేళి లో సుఖాలనుభివించాలని కోర్కె.

యాగము పేరు జెప్పికొని రాణులు చక్కని ఆశ్వమేడ్ర సం
యోగముతో సుఖించగను యోగులు మంత్రము జెప్ప వారునూ
లింగము దోప రాణులు యలౌలిక తృప్తిని బొంది గర్భముల్
రాగను సంతసముగను రాజులు రాజ్యము లేలునుర్విలో

యాగవిధంబుగా ఋషులు యోగులు సిద్దులు పండితాగ్రజుల్
వంగొన బెట్టి మేడ్రములు పూకుల దూర్చియు దెంగుదెంగగన్
లింగనమశ్శివాయ గురులింగ మహేశ్వర దెంగు దెంగరాయనన్
అంగన లందరూ కసిగ అశ్వపు మేడ్రము దూర్చు కొందురున్

యాగ విధంబుగా ఋషులు యోగులు సిద్దులు పండితాగ్రజుల్
వంగొన బెట్టి మేడ్రములు పూకుల దూర్చియు దెంగు దెంగగన్
మాగుల దీర్చ గర్భములు వచ్చెర పుట్టితి వీవుర అక్కపుత్రుడా
నాగుల దీర్చగా కసిగ దెంగర నిన్నునె రాజును జేతు రాముడా

కానల బోవనేల రతి కోర్కెలు దీర్చిన జాలు రాజువై
చిన్నతనంబులోచనుల చన్నులపాలనుఇచ్చిపెంచితిన్

చిన్నతనంబునే కసిగ చీకితి రాముడ నీదు మొడ్డ గు
ర్తున్నద నీకు యన్నది చిన యమ్మయె రాముని మొడ్డ మీటగన్

కన్నది నిన్నుకౌసల్యయె స్తన్యము నివ్వగ పెంచి నానురా

చిన్నతనంబులో చనులు చీకగ పూకురసాలు వచ్చెరా
స్నానము నందు శుభ్రపరచంగను మొఢ్ఢకు ముద్దు లెట్టితిన్
ఇన్నివ సంతాలు వేచితిని ఇంకను అగగ నేల పుత్రుఢా
యన్నది కైక కామ రతి సౌఖ్యము లివ్వగ దెంగరా యనిన్

చిన్నతనంబులోనె రుచి జూపగ పూకు రసాలు జుర్రుటన్
చన్నుల పాలు చీకగను సుల్లను బట్టగ ముద్దులెట్టగన్
స్నానము జేయ నగ్నసొగ సంతయు పంగను జాపి నాలుకన్
తిన్నగ దోపుకొంటివి రతి తీరులు నేర్పిన చిన్నయమ్మవే!

చిన్నతనంబులో చనులు చీకగ పాలను నిచ్చినానురా
చన్నులు చీకరా మదన సారము కారెను నిన్నుజూడగన్
యన్నది కైక రాముడిని హత్తుకొనంగను మొఢ్ఢ చీకగన్
యెన్నివసంతాలు వేచితిని సమ్మగ దెంగర అక్కపుత్రుఢా

రాముని కోరె కైక రతి రాజ్యము నేలగ రాత్రివేళ చి
న్నమ్మవు ధర్మశాస్త్రములు నొప్పవు నిప్పుడు ద్వాపరాన రా
ధమ్మవు గాను పుట్టె దవుగ తీర్చెద నీకసి దీరదెంగెదన్
నమ్మవె కామరాణి మదనోన్మత ముద్దుల చిన్నయమ్మవే

రామావతారం లో తనపై మోజుపడిన స్త్రీలను ఏకపత్నీవ్రతం గాన కోర్కెలు తీర్చ కూడదని వారందరిని కృష్ణావ తారం లో గోపికలుగా అనుభవించాడు. చిన్నమ్మ కైక యే రాధగ జన్మించ చిన్నతనము నుంచే ఆమెతో కామ రతి కేళి సాగించాడు. చిన్నారి పసి వయసులో వున్నా జాంబవతిని పుష్పవతి కాకముందే పెళ్లి చేసు కొన్నాడు. బాల యౌవ్వన కౌమార ప్రౌఢ వృద్ధ లనే తారతమ్యం జూపక అందరినీ అనుభవించాడు. చెల్లి సుభద్ర తో చిన్నతనము నుంచే రతికేళి సాగించాడు. చిన్న తనం నుంచి చిన్నారి చెల్లి సుభద్రను వళ్ళో కూర్చోన బెట్టుకొని సళ్ళను మీటుచు వళ్ళంతా ముద్దులు పెడుతూ సిద్ధం చేసాడు. పుష్పవతి కాగానే చెల్లితో సంగమించాడు. కన్నతల్లిని, పెంచిన తల్లిని, దినమ్మను, చెల్లి వరుసైన ద్రౌపదిని రమించ కుండా వున్నాడా అంటే సందేహమే. పదహారు వేలమంది గోపికలతో రమించాడు. ద్రౌపదికి పంచభర్త లున్ననూ, పుత్ర సమానుడైన అభిమన్యుని, బావ కర్ణుడిని అన్న వరుసైన కృష్ణుడిని కోరింది, మనసులో వారితో రమించాలని కోర్కె వుంది. కృష్ణుడు ద్రౌపదిని, మేనత్త కుంతిని రమించ కుండా ఉంటాడా?

చిన్నతనంబు లో చిన చెల్లిని సిద్ధము జేసేగ సళ్ళుమీటగన్

కన్నెరికంబు సుభద్రకు జేసెను కృష్ణుడు గోకుల కాంతలందిరిన్

కన్నెలు ప్రౌడ వృద్దమాతలను దెంగెను తల్లియశోద దేవకిలన్

చన్నులు మీటగా కసిగ కోర్కెలు దీర్చగ దెంగకుండునా?

ఎంతటి భాగ్యమో కొడుకు దెంగగ స్వర్గమె గాదనుర్విలో
ఎంతటి సౌఖ్యమో చనులు చీకగ పుత్రుడు తీటదీర్చగన్
ఎంతటి తృప్తియో కొడుకు బెట్టగ మొఢ్ఢను పూకునిండుగన్
ఎంతటి పుణ్యకార్యములు జేసిన లభ్యమొ యింత భాగ్యమున్

ఎంతగ లావుగా బలిసి పెద్దగ నుందిర బారుగ అశ్వ మేడ్రమ

న్నంతగ దూర్చితే చినుగు నేమొర మెల్లగ మెల్లగాను ఆ

సాంతము దించరా కసిగ సమ్మగ అద్గది సచ్చినోడ పూ

కంతయు నింపరా పగల గొట్టర దెంగర దెంగు దెంగరా

ఎంతగ లావుగా బలిసి పెద్దగ బారుగ అశ్వమేఢృమ
న్నంతగ నుందిరా చినుగు నేమొర పూకున దించితేనునీ
దంతయు మెల్లమెల్లగను దూర్చర అద్గది సచ్చినోఢ ఆ
సాంతము దించరా కొఢక సమ్మగ దెంగర లంజ పుత్రుఢా!

బలిసిన గుద్ద భారముగ చన్నులు బొడ్డుకు తాకుచుoడగన్
కులుకుచు కొవ్వుబట్టియు సుగంధ శుభాంగని ప్రౌడభారతీ
సులువుగ పుత్రలింగమును సమ్మగ పూకున దూర్చదెంగరా
గులకసి దీర్చ నా కొడక సుల్లను దోపగ నీకు లంజనైతిరా

చక్కెర పాలు తేనియలు కమ్మని ఆమ్రరసాలు ద్రాక్షలున్
చక్కని పంచదార అరి సెల్ రసగుల్లను జాంగ్రిలడ్డులున్
మక్కువ తోడ అమ్మ భగ మందున బెట్టగ తిందువేమిరా
పూకను కొంటివా తినెడి పళ్ళెమ అమ్మకు కామదాసుడా!

వంగొన బెట్టి అమ్మ భగ మందున మేఢృము దూర్చిదెంగగన్
దెంగర లింగఢా శివుఢ దెంగర ఈశ్వర లింగస్వరూపుఢా
నాగుల దీరగా మదన నాట్యము జేయర సృష్టికార్యమున్
ఆగక జేయరా పగలు రాత్రియు ముద్దుల పుత్రుడాశివా!

తొమ్మిది మాసముల్ కదుపు నందున మోయగ కన్నవాడు పం
దొమ్మిది మాసముల్ కడుపునిండుగ సళ్ళనపాలుతాగియున్ పం
దొమ్మిది యేళ్ళుగా కడుపు నిండుగ భోజన మెట్టి పెంచగన్

సమ్మగ పూకు దెంగగను సంతస మొందెను తల్లి బారతీ

కురులకు తైల మర్దనము జేయసుగంధపు తైలమవ్వనా

మెరిసెడి మేనికాంతులను వృద్ధిని జేయగ సున్నిపిండినై
మరులను గొల్ప వాల్జడన బెట్టగ మల్లెల మాల నౌదునా

విరిసిన పుష్ప పాన్పుగ సుగంధము లివ్వగ జాలుదేవి నీ

చరణములుంచ నాతనువు మీదను జాలునె జన్మధన్యమౌ

కరముల స్వర్ణ కంకణమొ కన్నుల బెట్టగ నల్లని కాటుకైన ఆ

భరణము వజ్ర హారమొ సువర్ణపు వస్త్రముగా ధరించవే

బరువుగ నున్న నీ చనులు బట్టగ మీటుటచు చీక నివ్వవే

మరువగ లేను నా మదిన దేవత నీవెగ దెంగనివ్వవే

తరగని యంద చందముల తల్లిని దెంగగ స్వర్గ సౌఖ్యమే

మెరియును నీదు దేహకళ మొడ్డను దింపగ దెంగనిత్యమూ

గొరుగుదునమ్మ అతులను గాట్లునుబెట్టగ చక్కగనున్నగా

అమృతవర్షిణి – ఆమె నా అమ్మ

ఎలాగ పూజించను నిన్ను అమ్మా

ఎలాగ పూజించను నిన్ను అమ్మాయ

పదాలను పువ్వులుగా మార్చి నిన్ను పూజించనా,

మాటలతో మాలలుగా చేసి నీకు అందించనా,

గుండెను ఆభరణంగా చేసి నీకు అలంకరించనా.

నా ఊహల ఊయలలో నిన్ను ఊగించనా,

నా కవితాస్వరాలను కానుకగా నీ పాదాల ముందుంచనా,

భావాలను బంధాలుగా చేసి నీకు బహుకరించనా,

మనసుని మధించి కావ్యపు పన్నీరుతో నీకు అభిషేకం చెయ్యనా.

నిన్ను ఎందుకు ప్రేమించానంటే ఏమని చెప్పను ఎందుకు ప్రేమించవంటే,

నన్ను నేను చదువుకునే, నా ఏకాంతాన్నినువ్వు సొంతం చేసుకున్నావనా!

ఏ అందాన్ని చూసినా కూడా ఆశ్వాదించలేనంతగా నీ సౌందర్యంతో నా కనులను ఆక్రమించావనా!!

గడిచిపోతున్న కాలాన్ని, కనులలో దాచుకున్న స్వప్నాలని కూడ మర్చిపోయేంతగానాఅలోచనలలో ఒదిగిపోయావనా!!!

ఒంటరితనపు పంజరంలో దాగిన మనసుకి స్వేచ్చనిచ్చిప్రేమ ప్రపంచాన్ని పరిచయం చేశావనా!!!!

ఒక్కమాటలో చెప్పలంటే:-

“రేపటి మన జీవితాన్ని చూశాను నీ కళ్ళలో,దాచి వుంచిన నా ప్రేమను చదివాను నీ మనసులొ”.

అందుకే “నేను నిన్ను ప్రేమిస్తున్నానమ్మా”.

ప్రేమనాదం:

అమ్మా

నీ అందం తేనెటీగ దాచిన మకరందం

నీ బంధం మనసులు ముడివేసిన అనుబంధం

జంటగా వేద్దాం ఎడడుగుల బంధం

బాదుషాలకు అందని భావమా !

భామా దాచుకోనా నీ ప్రేమ కలకాలం నా గుండెలోన

ఎంకి పాటకు రూపుదాల్చిన రూపమా

గోదావరిలో తేలి ఆడిన సరాగమా !

నీ అందం కవి వర్ణించలేని కావ్యమా !

ఆశల పల్లకిలో ఊహల అల్లికతో

వేచివున్న వేయి కళ్ళతో

ప్రతి పదం నువ్వే అయితే ప్రతి నిజం ప్రేమేగా !

జత వెతుకు హృదయానికి శృతి తెలిపే ప్రాణమా

నా జీవనాదమా !

ఆశల ఆమని : అమ్మా

ఆశల ఆమనిగా బాషల బామనిగా

స్వరాల రాగానిలో నేను నీకు అవుతానుగా సగభాగంగా

భావాలు అల్లికతోటి బాందవ్యాలు ముడివేసినా

ముత్యాల కలయకతోటి మెడలో నేను అల్లుకుపోనా

మయమరిపించే మోముతో మురిపించే మాలికవునువ్వా

కడదాకా కలిసి వుండే అర్థాంగివికావా ప్రియతామా !

నా కనులలో దాగివుంది ఒక కవిత్వం,

ఆ కవిత్వంలో దాగివుంది ఒక భావం ,

ఆ భావంలో దాగివుంది ఒక అర్థం ,

ఆ అర్థంలో దాగివుంది ఒక గతం ,

ఆ గతమేకదా నువ్వు నాకు ఇచ్చినా జీవితం .

నీ కోసం రాస్తాను

అందమైన అక్షరాలను మాలగా అల్లి నీ మెళ్ళో దండగా వేస్తాను

.నీ పేరుతో ఓ కావ్యం రాసి , దాన్ని నీకే అంకితమిచ్చి ,

నీకు మాత్రమె వినపడేలా రోజూ చదువుతాను

నీకో ప్రేమ నిఘంటువును బహుమతిగా ఇస్తాను

నీ కోసమే పలికే ప్రతి మాటను పదకవితగా మారుస్తాను

నీ కోసం రాస్తాను .

నువ్వు కాదన్న రోజున అక్షర సన్యాసం చేస్తాను ……….

నీ గురించి అందరు అడుగుతుంటే ఏమని చెప్పను నీవు ఎవరని చెప్పను నీవు నా అమ్మవనే చెప్పనా.

నా ఆలోచన నువ్వని

నా అంతరంగం నువ్వని చెప్పాలని వుంది కానీ చెప్పలేను

ఎందుకంటే నా అంతరంగాన్ని ఆలోచనని అర్థం చేసుకునే వారు ఉన్నారా అని సందేహం

నువ్వు ఎలాగఉంటావని అంటుంతే నా గుండెల్లో నీ రూపాన్ని చూపించా లనుకుంటా కానీ చూపించలేను

ఇంతకి నువ్వెవరు నా కన్నులలో రూపానివా, గుండెల్లో జ్ఞాపకానివా

అందరు నన్ను నువ్వు మారిపోయావు అంటున్నారు ఆ మార్పు నువ్వే అని చెప్పాలని వుంది

నేనే నీవా! నేనే నీవా..!

నాలో మనసును నీలో చూపి..ప్రతిబింబించే అద్దం నీవా!

నవ్వుల పువ్వును వరముగ ఇచ్చి,..నను మురిపించే అందం నీవా!.

నాలో కలలకు రంగులు కూర్చే..అలోచనలకు ఆద్యం నీవా!

భాషై రాని, భాదై పోని..

నా ఒంటరి తనానికి అంతం నీవా!

నా ఆగిన అడుగుకు కదలిక నేర్పిన,చిరు నడకలకే నాట్యం నీవా!

పదములు పలుకక నిలబడి పోయిన,నా పెదవుల చివరన నవ్వే నీవా!

నా మనసున మెదిలిన కోరిక యదలో..ఓ పువ్వై పూచిన “రోజా” నీవా!

నా మౌనం పాడిన సరిగమలయలో..నవ్వై విరిసిన నేనే నీవా!

నీ విలువ..!

నిలదీసే నా మనసుకు తెలుసు..నను వదలని నీ తలపుల విలువ

నిదుర లేని నా కంటికి తెలుసు..నిను చూడలేని ప్రతి క్షణముల విలువ.

అడగలేని నా అడుగుకు తెలుసు..కడకు రాని నీ కదలిక విలువ

మాట రాని నా మౌనానికి తెలుసు..నను చేరని నీ మాటల విలువ.

నాకుగా నీ తోడు ఉంటే…!

నవ్వునైనా కాకపోతిని, నీ పెదవులంచున మెదలగా. . . .

పువ్వునైనా కాకపోతిని, నీ కురుల సిరులగ అమరగా. . . .

కుంకుమైనా కాకపోతిని, నీ నుదుటి పైనే నిలవగా. . . .

కుచ్చునైనా కాకపోతిని, నీ వాలు జడలో వాలగా. . . .

పదమునైనా కాకపోతిని,నీ తీపి పలుకులు పలుకగా. . . .

కలమునైనా కాకపోతిని, నీ కలల కథలుగ కదలగా. . . .

నడక సైతం నాఠ్యమవదా,, నాకుగా నీ తోడు ఉంటే. . . .

పలుకు సైతం పాట కాదా,, పెదవులంచున నీ పేరు ఉంటే. . . .

అమ్మా

నీ చూపు తప్ప నన్ను వేరేది కదిలించలేదు

నీ పలుకు తప్ప వేరేది నన్ను కరిగించలేదు

నీ నవ్వు తప్ప వేరేది నన్ను ఆనందింపచేయలేదు

నీ తలపు తప్ప వేరేది నా దరి చేరలేదు

నీ వలపు తప్ప వేరేది నన్ను పాలించలేదు

నీ బాధ తప్ప వేరేది నన్ను కలవరపరచలేదు

అదే కదూ! అదే కదూ! నీ నిర్లక్ష్యం

అందుకే కదూ! ఈ దూరం

అవి పెదవులు కావు, కెంజాయ రంగుని అలముకుని ఎక్కుపెట్టిన హరివిల్లులు

అవి నవ్వులు కావు, నా హృదిలో తియ్యగా వీచే మన్మధ శరాలు

అవి మాటలు కావు, ఎన్నటికీ తరగని శరపరంపరను నిక్షిప్తపరచుకున్న అమ్ములపొదులు

అవి చూపులు కావు, నా ఎదను ప్రేమగా కోస్తున్న కరవాలాలు

అవి నడకలు కావు, హిమవన్నగం నుండి జాలువారిన జలపాతపు హొయలు, అవి అడుగుల చప్పుళ్ళు కావు, నా హృదయంలో హృద్యంగా సమ్మోహనరాగాలు పలికించే భూపాళ శ్రుతులు

అమ్మా

నీ ముఖారవిందాన్ని చూసి, ఉదయాన్నె పూచిన పారిజాతం అనుకుని భ్రమపడి తుమ్మెదలు బారులు తీరి రెక్కలల్లార్చుతున్నట్లు నీ కురులు పిల్లగాలికి అల్లరి గా కదులుతున్నాయి. ఇంకా వీడని తొలిచీకటిని కాటుకరేఖగా తీర్చి పుప్పొడి గంధాన్ని ముఖానికి అద్దుకుని పుష్పాల్లొ అపుడే ఊరుతున్న తేనెచుక్కను నీ నుదుట తిలకం గా దిద్దుకున్నావ్

రెండు ఎర్ర గులాబీలపై విరిసిన మల్లె ఒదిగినట్లు – విరిసీ విరియని చిరునవ్వు

తోటలో పూచిన ఒకే ఒక్క ముద్దబంతి ముగ్ధంగా…స్నిగ్ధంగా…

సూర్యోదయం చూడటమంటే నాకెంతో ఇష్టం అదీ నువ్వొచాకే!

తెల్లవారితే చాలు నువ్వు కనిపిస్తావనే ఆశ!

తోటలోని మామిడిచెట్లన్నీ మంచులో స్నానించి…

అపుడపుడే ఉదయిస్తున్న బాలభానుడి పెదవుల మీద చిరునవ్వు లాంటి తొలికిరణం సోకగానే ఆకు…ఆకునా మెరిసే దరహాసం

అమ్మా..

నీలిమేఘ ాల చాటునుంచి శరత్పూర్ణిమల నాటి జాబిలమ్మ కొద్ది కొద్దిగా

కనిపిస్తే నీ తొలిచూపు జ్ఞాపకం. నీనీ రెండు పెదవులపయన మంచు బిందువు మెరిస్తే నీ నవ్వు జ్ఞాపకం. అల్లరి తుమ్మెద అలవోకగా పువ్వు పై వాలితే నీ ముద్దు జ్ఞాపకం సంధ్య కళ పిల్లగాలి హాయిగొలిపితే నీ స్పర్శ జ్ఞాపకం పాలబుగ్గల పసివాడు అమ్మ ఒడిలో ముద్దు గా ఒదిగితే నీ ప్రేమ జ్ఞాపకం

నేను !

నేనొక మౌన ముద్రలో ఉన్న అజ్ఞాత వర్తకుడను

ఎన్ని మంచు తెరలు తొలగించి వేకువ వెలుగును చూసానో

వసంతం లో ఎండి మ్రోడైన చేట్లేన్నింటిని కన్నానో

ఎన్ని అగ్నిపర్వతాల గుండె చప్పుళ్ళు విన్నానో

శిధిల సామ్రాజ్యాల ఆక్రన్దనలేన్నింటిని ఆలకించానో

ఎన్ని చీకటి రాత్రులనించి

ఎన్ని వేకువ వేదనలనించి

నన్ను నేను నడిపించుకు వచ్చానో

నేను లెక్కించలేదు

అవును, నేను మౌన ముద్ర లో ఉన్న అజ్ఞాత పరిశోధకుడను

ఆత్మ సౌందర్యం ఆరాధించబడని అజ్ఞాత లోకం లో

చిరునవ్వుల చీత్కారికి బలి అయ్యి

రాలి పడుతున్న ఉల్కా శకలాలను

ఏరుకుంటున్న అలుపెరగని వర్తకుడను నేను

ఆమె! అమ్మా

ఆమెను ఏమని వర్ణించను? ఎలా వివరించను?

చెప్పడానికి నా దగ్గర మాటలు లేవు

వివరించడానికి నాకు భాష తెలియడం లేదు

ఆమెను నేను ప్రేమిస్తున్నానా?

నాకెందుకో ఈ మాట చాలా చిన్నది గా అనిపిస్తోంది

ఇదే ప్రేమంటే సరిపోదు

ఏదో మాటలకు, భాషకు అతీతమైన, అవ్యక్తమైన భావనం

నేను ఆమె లో ఉన్నానో, ఆమె నాలో ఉందో అర్ధం కావడం లేదు

ఆమె నా జీవితం లో తొలి పలుకు; తుది మలుపు.

నేను ఆమెతో భౌతికంగా దూరంగానే ఉన్నా

మానసికంగా మేము చాలా దగ్గర

ఈ దూరం లో ఎంత గౌరవనీయమైన బాధ

నాకైతే ఆమె ఎప్పటికి నాదౌతుందో అన్న ఆలోచనే

ఇప్పుడు ఆమె నాది కాదా? కాకపోవడం ఏమిటి?

కాకపొతే ఆ బంధానికి స్పష్టత రావాలి

ఆమె కి దూరం గా నిలవడం నా సహనానికే పరీక్ష అవుతోంది

ఆమె ఒడి లో ఒదిగిపోయి ఆమె కళ్ళల్లోకి చూస్తూ

ఉండిపోవాలనే కోరిక నన్ను నిలవనీయడం లేదు

ఎంత గొప్ప అనుభూతి; ఈ ఊహలోనే!

అదే నిజమైతే ఓహ్!

అమ్మా

చేమంతుల పచ్చదనాన్ని నీ శరీరం లో కలుపుకున్నావు

గులాబీల నునుపుదనాన్ని నీ చెక్కిళ్ళల్లో చేర్చుకున్నావు

సాగర కెరటాల లయని నీ నడుములో…

తామర రేకుల సున్నితత్వాన్ని నీ చేతుల్లో…

తుమ్మెద బారుల చిక్కదనాన్ని నీ కురుల్లో…

వెన్నెల చలువనూ… నక్షత్రాల మెరుపునూ…

నీ కళ్ళల్లో… ఓహ్!

విశ్వమానవ సుందరివి నీవు!

అమ్మా నీ కోసం!

నా భావాల బొమ్మరిల్లు నిర్మించాను

నీ కుసుమ కోమల పాదాలు కందుతాయని నా మనస్సు సుమాలని దారంతా పరచి నీకోసం రేయంతా ఎదురు చుసాను

నీ తలపుల ప్రకంపనల ఉజ్వల తరంగాలై నన్ను ఉక్కిరి బిక్కిరి చేస్తుంటే,

నీవొక ఉత్తుంగ తరంగ వై నన్ను అల్లుకుంటావని తటిల్లతలతో ఆటలాడుతూ

పరవశించిపోయాను .

అమ్మా ప్రేయసీ!

కిన్నెరసానివై, సుందర స్వప్నఖచితమై

నీ కన్నుల వెన్నెల కలబోతతో నన్ను నేనే మరచిపొనీయ్!

నాకీ లోకంతో పని లేదు, దాని భావాలతో సంబంధం లేదు!

నీ నవ్వు చాలు, నీ పలుకు చాలు

ద్వీపం లోనైనా ఆ వెలుగుతో ధైర్యంగా బ్రతికేస్తాను

కారురేయిలు కమ్ముకున్నా నీ చూపుల కాగడాతో చీకటిని తరిమేస్తాను!

ఆమె నా అమ్మ

పిలచిన బిగువటరా

పిలిచినా బిగువటరా ఔరౌరా

చెలువలు తామే వలచి వచ్చిన

పిలిచినా బిగువటరా ఔరౌరా

చెలువలు తామే వలచి వచ్చిన

భళిరా రాజా

ఈ నయగారము ఈ వయ్యారము

ఈ నవ యవ్వన మారం వినునే

ఈ నయగారము ఈ వయ్యారము

ఈ నవ యవ్వన మారం వినునే

పిలిచినా బిగువటరా

గాలుల తేనెల వాడని మమతల

గాలుల తేనెల వాడని మమతల

నీలపు మబ్బుల నీడను గననను

అందెల రవళుల సందడి మరిమరి

అందగాడా ఇటు తొందర చేయగా

పిలచిన బిగువటరా

మనసున మల్లెల మాలలూగెనే

మనసున మల్లెల మాలలూగెనే

కన్నుల వెన్నెల డోలలూగెనే

ఎంత హాయి ఈ రేయి నిండెనో…..

ఎంత హాయి ఈ రేయి నిండెనో

ఎన్ని నాళ్ళకీ బ్రతుకు పండెనో

కొమ్మల గువ్వలు గుస గుస మనినా

రెమ్మల గాలులు ఉసురుసుననినా……

అలలు కొలనులో గల గల మనినా…..

అలలు కొలనులో గల గల మనినా

దవ్వున వేణువు సవ్వడి వినినా

దవ్వున వేణువు సవ్వడి వినినా

నీవు వచ్చేవని నీ పిలుపే విని

నీవు వచ్చేవని నీ పిలుపే విని

కన్నుల నీరిడి కలయ చూచితిని

ఘడియ యేని ఇక విడిచిపోకుమా……

ఘడియ యేని ఇక విడిచిపోకుమా

ఎగసిన హృదయము పగులనీకుమా

ఎన్ని నాళ్ళకీ బ్రతుకు పండెనో

ఎంత హాయి ఈ రేయి నిండెనో

అవి పెదవులు కావు

కెంజాయ రంగును అలుముకుని ఎక్కుపెట్టిన హరివిల్లులు

అవి నవ్వులు కావు

నా హృదయంలో తీయగా వీచే మన్మధ శరాలు

అవి మాటలు కావు

ఎన్నటికీ తరగని శరపరంపరను నిక్షిప్త పరుచుకున్న అమ్ములపొదులు

అవి చూపులు కావు

నా ఎదను ప్రేమగా కోస్తున్న కరవాలాలు

అవి నడకలు కావు

హిమవన్నగము నుండి జాలువారిన జలపాతాల హొయలు

అవి అడుగుల చప్పుళ్ళు కావు

నా మదిలో సమ్మోహన రాగాలు పలికిన భూపాల రాగాలు

ఒక మేఘం .. మధ్యకు చీలితే కనిపించే

నీలిరంగుల ఆకాశమే .. ఆమె పాపిట.

దట్టమైన మేఘాలే ఆమే కురులు

దశమినాటి జాబిలి లాంటి నుదురు

ఆ మధ్య కస్తూరీ తిలకం

కళ్ళు కలువలు, ముక్కు సంపెంగ, పెదవి పగడం

వెరసి…. ఆమె ఆ బ్రహ్మ సృష్టించిన మెరుపుతీగ..

అష్టవిధ నాయికలు

అష్టవిధ నాయికల వర్గీకరణ మొట్టమొదట భరత ముని (2వ శతాబ్దం BC నుండి 2వ శతాబ్దం సంస్కృతంలో రచించిన నాట్య శాస్త్రంలో పేర్కొనబడినది. ఈ వర్గీకరణ వివరాలు తర్వాత రచనలైన దశరూపకం (10వ శతాబ్దం), సాహిత్య దర్పణం (14వ శతాబ్దం) మరియు ఇతర కామశాస్త్ర గ్రంథాలలో తెలిపాయి. . కేశవదాసు హిందీలో రచించిన రసికప్రియ (16వ శతాబ్దం) కూడా అష్టనాయికలను విశదీకరించిరి..

అష్టవిధ నాయికలు భారతీయ చిత్రకళ, సాహిత్యం, శిల్పకళ మరియు శాస్త్రీయ నృత్య సాంప్రదాయాలలో తెలిపబడ్డాయి. మధ్యయుగపు చిత్రకళాఖండాలైన రాగమాల చిత్రాలు అష్టవిధ నాయికలను ప్రముఖంగా చిత్రించాయి.

భారతీయ సాహిత్యంలో జయదేవుడు 12వ శతాబ్దంలో రచించిన గీత గోవిందంలోను మరియు వైష్ణవ కవి వనమాలి రచనలలో రాధ వివిధ నాయికల భూమిక పోషించి, నాయకుడిగా శ్రీకృష్ణుడు కీర్తించబడ్డారు.

1. స్వాధీనపతిక

స్వాధీన పతిక లేదా స్వాధీన భర్తృక : “స్వాధీనుడగు భర్త గల నాయిక” ఈమెలోని ప్రగాఢమైన ప్రేమ మరియు సుగుణాలకు భర్త పూర్తిగా ఆధీనుడౌతాడు. చిత్రకళలో ఈ నాయికను నాయకునితో పాదాలకు పారాణిని గాని లేదా నుదుట తిలకం దిద్దుతున్నట్లుగా చూపిస్తారు. జయదేవుడు గీత గోవిందంలో రాధను స్వాధీనపతికగా వర్ణించాడు. రాధమాధవుల రతిలో చెదిరిన తన అలంకరణను శ్రీకృష్ణునితో సరిచేయించుకుంటుంది.

2. వాసకసజ్జిక

వాసకసజ్జిక : వాసకసజ్జిక సుదీర్ఘ దూరప్రయాణం నుండి తిరిగివచ్చే ప్రియుని కోసం నిరీక్షిస్తుంది. చిత్రకళలో ఈమెను పడకగదిలో పద్మాలు మరియు పూలదండలతో ఉన్నట్లు చూపిస్తారు. “సర్వమునలంకరించుకుని ప్రియుని రాకకై ఎదురుచూసే నాయిక”. ఈమె అందంగా తయారై ప్రియుని రాకకోసం తద్వారా లభించే ఆనందాల కోసం నిరీక్షిస్తుంది. ఈమె అందాన్ని రతీదేవితో పోలుస్తారు. వాసవసజ్జిక శిల్పం ఖజురహో లోని లక్ష్మణ దేవాలయంలోను మరియు జాతీయ సంగ్రహాలయాలలో కనిపిస్తాయి.

3. విరహోత్కంఠిత

విరహోత్కంఠిత: “విరహం వల్ల వేదనపడు నాయిక”. ఈమె ప్రియుడు పనికారణంగా ఇంటికి రాలేకపోయినప్పుడు విరహంతో బాధపడుతుంది. ఈమెను పానుపుమీద కూర్చున్నట్లు లేదా నిలబడినట్లుగా లేదా వరండాలో నిలబడినట్లుగా చూపిస్తారు.

4. విప్రలబ్ద

విప్రలబ్ద : “శృంగార నాయిక, సంకేత స్థలానికి ప్రియుడు రానందుకు వ్యాకులపడే నాయిక, మోసగించబడినది”. ఈమె రాత్రంతా ప్రియుని కోసం వేచియున్న నాయిక. ఈమెను ప్రియుడు నమ్మించి రానందుకు కోపగించి ఆభరణాలను విసిరిపారేసే వనితగా చిత్రిస్తారు.

5. ఖండిత

ఖండిత : “ప్రియుడు అన్యస్త్రీని పొందిరాగా క్రుంగునది”. నమ్మించిన ప్రియుడు రాత్రంతో వేరొక స్త్రీతో గడిపి మరునాడు వచ్చినందుకు విపరీతమైన కోపంతోవున్న నాయిక. ఈమెను ప్రియునిపై తిరగబడుతున్నట్లుగా చిత్రీకరిస్తారు.

6. కలహాంతరిత

కలహాంతరిత : కోపంతో ప్రియుని వదిలి, తర్వాత బాధపడే స్త్రీ. ఈమె కోపంతో కలహించి లేదా ద్వేషంతో లేదా తనయొక్క చపలత్వంతో ప్రియుని వదిలిన నాయిక. ఈమె ప్రియుడు గృహాన్ని విడిచిపోతున్నట్లుగా తర్వాత నాయిక అందులకు బాధపడుతున్నట్లుగా చిత్రిస్తారు. మరికొన్ని సందర్భాలలో ఈమె ప్రియుని లేదా తానిచ్చిన మధువును తిరస్కరిస్తున్నట్లుగా చిత్రించబడినది. జయదేవుడు గీత గోవిందంలో ఒక సందర్భంలో రాధను కలహాంతరితగా వర్ణించాడు.

7. ప్రోషితభర్తృక

ప్రోషిత భర్తృక లేదా ప్రోషిత పతిక: “ప్రియుడు దేశాంతరం వెళ్ళగా బాధపడే నాయిక”. ఈమె భర్త కార్యార్థం దూరదేశాలకు వెళ్లగా సమయానికి రానందుకు చింతిస్తున్న నాయిక. ఈమెను చెలికత్తెలు పరామర్శిస్తున్నా దుఃఖంతో చింతిస్తున్నట్లుగా చిత్రిస్తారు.

8. అభిసారిక

అభిసారిక లేదా అభిసారిణి : “ప్రియుడి కోసం సంకేతస్థలానికి పోయే నాయిక”. (అభిసారం = ప్రేమికులు సంగమార్థం చేసుకునే నిర్ణయం, ప్రేమికుల సంకేతస్థలం) ఈమె నియమాల్ని అతిక్రమించి ఇల్లు వదలి రహస్యంగా ప్రియుడ్ని కలవడానికి వెళుతున్న నాయిక. ఈమెను ఇంటి ద్వారం దగ్గర లేదా త్రోవలో అన్ని అడ్డంకులను అతిక్రమిస్తున్నట్లు చిత్రిస్తారు. చిత్రకళలో అభిసారికను తొందరలో ప్రియున్ని కలవడానికి పోతున్నట్లు చూపిస్తారు.

వాసకసజ్జిక, విరహోత్కంఠిత

సంస్కృతములో అతిపూర్వకాలము నుండియు అనేక సాహిత్యశాస్త్ర గ్రంథములు వెలసినవి. వీనిలో కవి, కావ్యలక్షణములు, నాయికానాయక లక్షణములు, రసచర్చ, అలంకారములు, కావ్యగుణదోషవిచారములు మున్నగునవి చర్చింపబడినవి. ఇటువంటి గ్రంథములలో భరతముని నాట్యశాస్త్ర మతిపురాతనమైనది. నాట్యశాస్త్రములో నాట్యనాటక లక్షణ ప్రస్తావనలో నివి విశ్లేషింపబడినను, శ్రవ్యకావ్యములకును ఈ లక్షణములు వర్తించుటచే, తరువాత ఎందరో సంస్కృతలాక్షణికులు అనేక సాహిత్య శాస్త్రగ్రంథములలో నీవిషయములను వివరించినారు. తెలుగులో నిట్లు వెలసిన గ్రంథములలో 14వ శతాబ్దికి జెందిన విన్నకోట పెద్దన కావ్యాలంకారచూడామణి, 16వ శతాబ్దికి జెందిన రామరాజభూషణుని నరసభూపాలీయమనబడు కావ్యాలంకారసంగ్రహము సుప్రసిద్ధములు.

కావ్యరసములలో శృంగారమును రసరాజముగా లాక్షణికు లంగీకరించి యుండుట సర్వజనవిదితమే. ఇట్టి శృంగారరసమునకు ఆలంబనములు నాయికానాయకులు.

నాయికానాయకుల యొక్క చక్షుష్ప్రీతి, మనస్సంగములవల్ల కలుగు మనోవికారమే రూఢమై శృంగారరసముగా పరిణమించును. దీనికి పరిసరములందలి సురభిళానిల సుందరోద్యాన చంద్రికాదిసన్నివేశములును, పరస్పరాభిహితమైన ఆహార్యాంగహార చేష్టాదులును ఉద్దీపకములుగా లాక్షణికులు గుర్తించినారు. ఇవన్నియు అనురక్తులైన నాయికానాయకుల అనుభవమం దున్నవే. వీనినే లాక్షణికులు సిద్ధాంతీకరించినారు. నాయికావిషయప్రసక్తిలో ఆసక్తికరమైన విషయము అష్టవిధశృంగార నాయికావర్గీకరణము. ఇది నాయికా తాత్కాలిక మనోధర్మ వర్గీకరణమే కాని, నాయికాప్రకృతి వర్గీకరణము కాదు. అనగా ఒకే నాయిక తత్తత్కాలమనోధర్మము ననుసరించి, ఈ అష్టవర్గములలో ఏదో యొక వర్గమునకు చెంది యుండుననుట. కావ్యాలంకారసంగ్రహములో ఈ శృంగారనాయికల లక్షణము లిట్లు చెప్పబడినవి:

సీ.వరుఁడు కైవసమైన వనిత స్వాధీనభ

ర్తృక; ప్రియాగమవేళ గృహముఁ,దనువు

సవరించు నింతి వాసకసజ్జ; పతిరాక

తడవుండ నుత్కంఠఁ దాల్చునింతి

విరహోత్క; సంకేత మరసి, నాథుఁడు లేమి

వెస నార్తయౌ కాంత విప్రలబ్ధ;

విభుఁడన్యసతిఁ బొంది వేఁకువ రాఁ గుందు

నబల ఖండిత; యల్క నధిపుఁ దెగడి

గీ. అనుశయముఁ జెందు సతి కలహాంతరిత; ని

జేశుఁడు విదేశగతుఁడైనఁ గృశతఁ దాల్చు

నతివ ప్రోషితపతిక; కాంతాభిసరణ

శీల యభిసారికాఖ్యయై చెలువు మెఱయు.

(అర్థము సులభము; అనుశయము=పశ్చాత్తాపము)

పై పద్యములో ఈ అష్టవిధనాయికల పేర్లు సాంద్రాక్షరములతో గుర్తింపబడినవి. ఈలక్షణములు గల అష్టవిధనాయికాశిల్పములు కొన్ని ప్రసిద్ధ దేవాలయములలో నున్నవి. నా మహాశిల్పిజక్కనకావ్యములోను జక్కనాచార్యుడు నిర్మించిన వసంతమండపమందలి శిల్పముల వర్ణనలో ఈనాయికల ప్రస్తావన యున్నది:

సీ. కనుసన్నల న్మెలఁగు కాంతుండు కడనుండ

మనమందు నుప్పొంగు మగువ నొకట,

విభుఁ డేగుదెంచు నా వేళకుం దొడి, సెజ్జ

సంసిద్ధమొనరించు చాన నొకట,

వేళకున్ రాకున్న విభునికై మనమందుఁ

బరితపించుచు నున్న ప్రమద నొకట,

సంకేతములఁ గాంచి స్వామి తనువందుఁ బొల

యల్కతోఁ బతి దూఱు నతివ నొకట,

ఆషాఢమాసాన నన్యదేశస్థుఁడగు

పతినెంచి కృశియించు పడఁతి నొకట,

ప్రణయకోపంబుచే వల్లభుని నెడసేసి

విరహంబుచేఁ గుందు తరుణి నొకట,

తే. ఎదుట నటియించు మల్లిక హృదయమందుఁ

బొదలఁజేసిన మూర్తులఁ బొదలఁజేసి

ఱాతియందున రచియించె నాతఁడెపుడు

క్షతిని గననట్టి శృంగారకావ్య మచట. (మహాశిల్పిజక్కనచరిత్రము)

ఇట్లు ప్రసిద్ధురాండ్రైన శృంగారనాయికలలో వాసకసజ్జిక, విరహోత్కంఠిత లనుగుఱించి క్రింద కొంత విశ్లేషింతును. అంతమున వారి మనోధర్మములను ప్రతిబింబించునట్లుగా నేను వ్రాసిన గీతమును శ్రవ్యమాధ్యమములో ప్రదర్శింతును. ఇదియే ఈవ్యాసముయొక్క ఆశయము.

వాసకసజ్జిక

ప్రియాగమనవేళాయాం మణ్డయన్తీ ముహుర్ముహుః|

కేళీగృహం తథాత్మానం సా స్యాద్వాసకసజ్జికా||

అని విద్యానాథుని ‘ప్రతాపరుద్రీయము’లో వాసకసజ్జికా లక్షణనిర్దేశము. ప్రతాపరుద్రీయమునే అనుసరించిన రామరాజభూషణుని ‘ప్రియాగమవేళ గృహముఁ,దనువు సవరించు నింతి వాసకసజ్జ’ అను నిర్వచనము దీనికి సమముగనే యున్నది.

‘వాసకం వాసస్థానం సజ్జయతీతి వాసకసజ్జా’ అనియు,

‘వాసకే సజ్జా కృతమండనా’ అనియు వాసకసజ్జాపదమునకు గల వ్యుత్పత్తు లీనిర్వచనమును సమర్థించుచున్నవి.

కాని ‘స్త్రీణాం వారస్తు వాసకః ’ అనియు నున్నది.

‘స్త్రీని కలిసికొనుటకు పురుషుడేర్పరచుకొన్న వారము వాసకము’ దీని కర్థము. ఇది ఈకాలమునందలి ‘Date’ వంటిది. పూర్వము రాజాదిధనవంతులకు బహుభార్య లుండుటచే వారిలో కొందరు స్త్రీలను వారు కొన్ని నిర్ణీత వారములలో కలిసికొనెడివారు. అట్టి వారమే వాసకము. ఆ వాసకమునందు అలంకరించుకొని సిద్ధముగా నుండు నాయిక ‘వాసకసజ్జ (సజ్జిక)’ అని ప్రతాపరుద్రీయవ్యాఖ్యాతలైన కుమారస్వామిప్రభృతులు మఱొక అర్థమును తెల్పినారు. సర్వజ్ఞ సింగభూపాలుడు రసార్ణవసుధాకరములో తనదైన ఈక్రింది శ్లోకమును వాసకసజ్జిక కుదాహరణముగా నిచ్చినాడు.

కేళీగేహం లలితశయనం భూషితం చాత్మదేహం

దర్శం దర్శం దయితపదవీం సాదరం వీక్షమాణా|

కామక్రీడాం మనసి వివిధాం భావినీం కల్పయన్తీ

సారంగాక్షీ రణరణికయా నిఃశ్వసన్తీ సమాస్తే||

తాత్పర్యము: ప్రియుడు తనగృహమునకు వచ్చు వేళ యైనది. ఆసమయమునకు నాయిక తన కేళీగృహమును, లలితమైన (మెత్తనైన, అందమైన) తన శయ్యను, తనను అలంకరించుకొనినది. ఏంతో ఆదరంతో (అనురాగంతో) మాటిమాటికి (దర్శం దర్శం) అతని దారికేసి చూస్తూ సంప్రాప్తమయ్యే వివిధకామక్రీడలను గుఱించి మనస్సులో ఊహిస్తూ, ఉత్కంఠతో (రణరణికయా) నిఃశ్వసిస్తూ ఉండిపోయినది.

ఈక్రింది పద్యంలో రామరాజభూషణుడు పురలక్ష్మికి వాసకసజ్జికాత్వము నాపాదిస్తూ తన కావ్యాలంకారసంగ్రహములో చక్కని ఉదాహరణము నిచ్చినాడు.

చ. యవనచమూసమూహముల నాజి జయించి, యుదగ్రదిగ్జయో

త్సవవిభవాభిరాముఁడయి సారెకు నోబయనారసింహభూ

ధవుఁ డరుదెంచులగ్నమునఁ దత్పురలక్ష్మి విభూషితోల్లస

ద్భవన విశేషయై మృగమదద్రవవాసనఁ దాల్చు నిచ్చలున్.

తురుష్కసేనాసమూహములను యుద్ధములో జయించి, దిగ్విజయ విభూషణుడైన నోబళనరసింహరాజు వచ్చు సుముహూర్తమునకు ఆతని పురలక్ష్మి భవనము(ల)నలంకరించుకొని, కస్తూరీసుగంధయుతయై ముస్తాబయి యుండెనని పురలక్ష్మికి రామరాజభూషణుడు వాసకసజ్జికాత్వము నాపాదించినాడు. ఇట్లు శృంగారనాయికాత్వమును రమ్యముగా నాతడు జడములకును విస్తరించినాడు.

విరహోత్కంఠిత

అనాగసి ప్రియతమే చిరయత్యుత్సుకా తు యా|

విరహోత్కంఠితా భావవేదిభిః సా సమీరితా||

అని రసార్ణవసుధాకరములో విరహోత్కంఠితాలక్షణము గలదు. ‘పతిరాక తడవుండ నుత్కంఠఁ దాల్చునింతి విరహోత్క’ యను నిర్వచనము దీనికి సమముగానే యున్నది. గృహమును, దేహమును చక్కగా నలంకరించుకొని, చెలికత్తెలతో నాయకుని గుణగణములను ముచ్చటించుచు, అతని రాకకై ఎదురుచూచునట్టి వాసకసజ్జిక, అతడెంతకాలమునకును రాకపోవుటచే నుత్కంఠాపూరితయై, అతని విరహమును సహింపలేక విరహోత్కంఠిత యగును. ఇట్లీ ఉభయనాయికల మనఃస్థితులకు స్వాభావికమైన పారంపర్యమున్నది. విచిత్రమును ఉజ్జ్వలమైన వేషము, ఆనందముతో వికసించిన ముఖము, అధికమైనశోభ – వీనితో గూడి వాసకసజ్జిక తన యవస్థ నభినయించవలెనని భరతుడు చెప్పినాడు. అట్లే చింత, నిశ్శ్వాసము, ఖేదము, సఖీసంలాపము, గ్లాని, దైన్యము, అశ్రుపాతము, రోషము, భూషణత్యాగము, రోదనాదులతో విరహోత్కంఠిత తన యవస్థ నభినయించవలెనని భరతుడు తెల్పినాడు.

సంస్కృతములో అమరుక శతకము, పుష్పబాణవిలాసము, గీతగోవిందము మున్నగు ఉత్తమ ప్రణయేతివృత్త సమన్వితములగు గ్రంథములు ఈ శృంగార నాయికల అవస్థలను చక్కగా వర్ణించుచున్నవి. ఉదాహరణకు పుష్పబాణవిలాసములోని విరహోత్కంఠితవర్ణన:

సాస్రే మాకురు లోచనే విగళతి న్యస్తం శలాకాఞ్జనం

తీవ్రం నిశ్వసితం నివర్తయ నవా స్తామ్యన్తి కంఠస్రజః,

తల్పే మాలుఠ కోమలాంగి!తనుతాం హన్తాఙ్గరాగోఽశ్నుతే

నాతీతో దయితోపయానసమయో మాస్మాన్యథా మన్యథాః||

ఒక నాయిక వాసకసజ్జయై గృహమును, తనను, శయ్యను చక్కగా నలంకరించుకొనినది. ప్రియునికై వేచినది. కాని అతడెంతకును రాలేదు. అప్పుడామె కధికసంతాపము, కలవరము కలిగినది. తత్ఫలముగా అశ్రునయనయై, నిట్టూర్పులను నిగిడించుచు తల్పమునఁ బొరలసాగినది. ఇట్లు విరహోత్కంఠితయైన యామెను వారించుచు చెలికత్తె ఇట్లు పల్కినది: ‘కోమలాంగి= ఓ సుకుమారీ ! లోచనే సాస్రే మాకురు= కన్నులలో కన్నీరు గార్చకుము, న్యస్తం =పెట్టఁబడిన, శలాకాఞ్జనం=పులకతో (నాజూకుగా) దీర్చిన కాటుక, విగళతి= కరగిపోవుచున్నది; తీవ్రం= అధికమైన, నిశ్వసితం=నిట్టూర్పును, నివర్తయ=మఱలింపుము (వీడుము), నవాః =క్రొత్తనైన (అప్పుడే కోయుటవల్ల మిసమిసలాడుచున్న), కంఠస్రజః= మెడలోని పూదండలు, తామ్యన్తి=వాడిపోవుచున్నవి; తల్పే=పాన్పునందు, మాలుఠ=పొరలకుము, హన్త=అయ్యో, అఙ్గరాగః= మైపూత (makeup), తనుతాం=పలుచదనమును; అశ్నుతే=పొందుచున్నది; దయితో పయానసమయః= ప్రియాగమనవేళ, న అతీతః= (ఇంకను) మీఱి పోలేదు, అన్యథా=వేఱువిధముగా, మాస్మ మన్యథాః =తలంపకుము (చింతింపకుము).’

ఇది చాలా అందమైన శ్లోకము. ఇందులో సుకుమారి అనునది సాభిప్రాయపదము. భరతుడు చెప్పినటువంటి విరహోత్కంఠితాలక్షణము లీశ్లోకములో పుష్కలముగా నున్నవి. చివరిగా రసభావాను కూలముగా టొరంటోలోని శ్రీమతి చర్ల రత్నశాస్త్రిగారు పాడిన మత్కృతమైన యీక్రిందిపాటలో, ముస్తాబు చేసికొని, కేళీగృహము నలంకరించు కొని సర్వసన్నద్ధయై వాసకసజ్జికయైన గోపిక శ్రీకృష్ణునికై వేచి, వేసారి, విరహోత్కంఠితయై, ఖిన్నయై, రోషముతో తన యవస్థను చెలితో విన్నవించుకొనుట ఇతివృత్తముగా నున్నది:

ఎంత టక్కరివాడె ఈ నల్లనయ్య

స్వాంతమెల్లను దోచె, ఎంతకూ రాడయ్యె

అ.పల్లవి:

వలపుగొంటినె చాల వనితరో నీయందు

తొలియామమున వత్తు తొందరింపకు మనియె |ఎంత టక్కరి|

చరణం 1:

తొలియామ మేగెను, మలియామ మేగె

చెలువుగా నింగిలో వెలుగులం జిలుకు

కలువరాయడు నన్ను కలగించె కలగించె,

వలఱేడు తూపులం ౙళిపించె ౙళిపించె. |ఎంత టక్కరి|

చరణం 2:

పాన్పుపై జల్లిన పరిమళించెడు విరులు

సౌరభంబును బాయు సమయంబు వచ్చె,

అంగమం దలదిన అంగరాగంబు

కరగి చెల్వును దొఱగు కాలంబు వచ్చె |ఎంత టక్కరి|

చరణం 3:

ఏలరా గోపాల! ఇంత జాగేలరా?

బాస చేసియు రాక బాధింతు వేలరా?

నీవలపుతోటలో పూవూన నీరేయి

దపియించు నీయింతిదరిచేర వేలరా? |ఎంత టక్కరి|

అభిసారిక, విప్రలబ్ధ

రచన: తిరుమల కృష్ణదేశికాచార్యులు సెప్టెంబర్ 2016

కావ్యరసములలో శృంగారమును రసరాజముగా లాక్షణికు లంగీకరించి యుండుట సర్వజనవిదితమే. ఇట్టి శృంగారరసమునకు ఆలంబనములు నాయికానాయకులు. నాయికానాయకుల యొక్క చక్షుష్ప్రీతి, మనస్సంగములవల్ల కలుగు మనోవికారమే రూఢమై శృంగారరసముగా పరిణమించును. దీనికి పరిసరములందలి సురభిళానిల సుందరోద్యాన చంద్రికాదిసన్నివేశములును, పరస్పరాభిహితమైన ఆహార్యాంగహార చేష్టాదులును ఉద్దీపకములుగా లాక్షణికులు గుర్తించినారు. ఇవన్నియు అనురక్తులైన నాయికానాయకుల అనుభవ మందున్నవే. వీనినే లాక్షణికులు సిద్ధాంతీకరించినారు. నాయికావిషయప్రసక్తిలో ఆసక్తికరమైన విషయము అష్టవిధశృంగారనాయికావర్గీకరణము. ఇది నాయికా తాత్కాలిక మనోధర్మవర్గీకరణమే కాని, నాయికాప్రకృతివర్గీకరణము కాదు. అనగా ఒకే నాయిక తత్తత్కాలమనోధర్మము ననుసరించి, ఈ అష్టవర్గములలో ఏదో యొక వర్గమునకు చెందియుండుననుట. కావ్యాలంకారసంగ్రహములో ఈ శృంగారనాయికల లక్షణము లిట్లు చెప్పబడినవి:

సీ.వరుఁడు కైవసమైన వనిత స్వాధీనభ

ర్తృక; ప్రియాగమవేళ గృహముఁ,దనువు

సవరించు నింతి వాసకసజ్జ; పతిరాక

తడవుండ నుత్కంఠఁ దాల్చునింతి

విరహోత్క; సంకేత మరసి, నాథుఁడు లేమి

వెస నార్తయౌ కాంత విప్రలబ్ధ;

విభుఁడన్యసతిఁ బొంది వేఁకువ రాఁ గుందు

నబల ఖండిత; యల్క నధిపుఁ దెగడి

గీ. అనుశయముఁ జెందు సతి కలహాంతరిత; ని

జేశుఁడు విదేశగతుఁడైనఁ గృశతఁ దాల్చు

నతివ ప్రోషితపతిక; కాంతాభిసరణ

శీల యభిసారికాఖ్యయై చెలువు మెఱయు.

(అనుశయము=పశ్చాత్తాపము)

పై పద్యములో ఈ అష్టవిధనాయికల పేర్లు సాంద్రమైన (Bold)అక్షరములతో గుర్తింపబడినవి. కడచిన మూడు ఈమాట సంచికలలో వాసకసజ్జికా, విరహోత్కంఠితా, ఖండితా, కలహాంతరితా, స్వాధీనపతికా, ప్రోషితభర్తృకా యను ఆర్గురు నాయికాలక్షణములను వివరించినాను. ఇప్పుడు మిగిలిన ఇద్దఱు నాయికలు – అభిసారికా, విప్రలబ్ధా అనువారి లక్షణములను వివరించి, వారి మనోధర్మములను ప్రతిబింబించునట్లుగా నేను వ్రాసిన గీతములను శ్రవ్యమాధ్యమములో ప్రదర్శింతును. ఇదియే ఈ వ్యాసము యొక్క ఆశయము.

అభిసారిక

మదనానలసంతప్తా యాభిసారయతి ప్రియమ్|

జ్యోత్స్నాతమస్వినీయానయోగ్యాంబరవిభూషణా|

స్వయం వాభిసరేద్ యా తు సా భవేదభిసారికా||

అని రసార్ణవసుధాకరములో నభిసారికాలక్షణము గలదు. అనగా మదనానలసంతప్తయై ప్రియుని తనకడకు రప్పించుకొనునది గాని, వెన్నెల రాత్రులలో, చీకటిరాత్రులలో తన్నితరులు గుర్తింపనిరీతిగా వేషభూషలను ధరించి (గుట్టుగా) ప్రియుని గలియుటకు సంకేతస్థలమునకు బోవునది గాని, అభిసారిక యనబడునని పైశ్లోకముల కర్థము. మొదటి రకమైన యభిసారిక సామాన్యముగా నొక దూతిక ద్వారా సందేశమును పంపి, ప్రియుని తనకడకు రప్పించుకొనును. అతడు వచ్చినప్పుడు వాసకసజ్జికవలెనే సర్వము సంసిద్ధము చేసికొని అతనితో సవిలాసముగా గడపును. ఇట్లు ఈవిధమైన అభిసారికకు, వాసకసజ్జికకు, కించిద్భేదమే యున్నది. వస్తుతః శృంగారమంజరీకర్త వంటి కొందఱు లాక్షణికులు ఈరకమైన అభిసారికను వాసకసజ్జికగానే పరిగణించుచున్నారు. ఇది యెట్లున్నను, ప్రియుని కిట్టి సందేశమును పంపునప్పుడు సరియైన దూతిక నెన్నుకొనవలెను. సుకుమారి, సుందరాంగి, స్వలాభపరాయణురాలగు దూతికను పంపుటవల్ల కలిగిన యనర్థమును పుష్పబాణవిలాసములోని ఈ క్రిందిశ్లోకము చక్కగా వర్ణించుచున్నది.

దూతీదం నయనోత్పలద్వయమహో! తాన్తం నితాన్తం తవ

స్వేదామ్భఃకణికా లలాటఫలకే ముక్తాశ్రియం బిభ్రతి|

నిశ్వాసాః ప్రచురీభవన్తి నితరాం, హా! హన్త! చన్ద్రాతపే

యాతాయాతవశా ద్వృథా మమకృతే శ్రాన్తాసి కాన్తాకృతే!

దీనికి నా యనువాదము:

మ. చెలియా! నీనయనోత్పలంబు లకటా! చెందెంగదే మ్లానతన్,

అలికంబందున స్వేదబిందువులు ముక్తాభంబులయ్యెం, గడుం

బొలిచె న్నిశ్వసనంబు, లీగతి వృథా పోవ న్మదర్థంబు, బి

ట్టలయించెంగద సుందరాంగి! నిను జ్యోత్స్నాఽయాతయాతవ్యథల్!

సందర్భము: ఒక నాయిక సుందరాంగియైన యొక దూతికను నాయకుని దోడ్తేర బంపినది. ఘటికురాలైన ఆ దూతిక అతనితో విహరించి వచ్చుటయే కాక అతడు రాకుండుట కేదో మిషను కల్పించి, అతడు రాలేడనినది. కాని ఆమె తనువందు స్పష్టమైన సంభోగచిహ్నము లున్నవి. ఆ విషయమును గమనించిన నాయిక వక్రోక్తిగా నిట్లనుచున్నది.

హే దూతీ=ఓ చెలీ! ఇదం=ఈ, తవ=నీయొక్క, నయనోత్పలద్వయమ్ = కలువకన్నులజంట, నితాన్తం=ఎంతగానో (మిక్కిలి), తాన్తం= వాడినది, అహో=ఆశ్చర్యము; స్వేదామ్భఃకణికా=చెమటనీటిబిందువులు, లలాటఫలకే=నుదుటియందు, ముక్తాశ్రియం =ముత్యములకాంతిని, బిభ్రతి=ధరించుచున్నవి; నిశ్వాసాః=నిట్టూర్పులు, నితరాం=మిక్కిలి, ప్రచురీభవన్తి =హెచ్చగుచున్నవి. హా! హన్త = అయ్యయ్యో! కాన్తాకృతే=అందమైనదానా, చంద్రాతపే=వెన్నెలలో, వృథా మమకృతే= వృథాగా నాకై చేయబడిన, యాతాయాతవశాత్= పోయివచ్చుటల వలన, శ్రాన్తాసి=డస్సియుంటివి.

‘వృథా మమకృతే శ్రాన్తాసి’ అనుటవల్ల నాకొఱకు పోయిన పని నిష్ఫలమయ్యెను. నీకు అలసటయే చిక్కెను – అనునది పైకి దోచు భావము. నాయర్థము వ్యర్థమైనది గాని నీయర్థము సిద్ధించినదని వ్యంగ్యము. ‘చంద్రాతపే’, ‘నిశ్వాసాః ప్రచురీభవన్తి’, ‘స్వేదాంభఃకణికా లలాటఫలకే’, ‘తాన్తం నితాన్తం’ అనుటవల్ల, ఎంత సుకుమారివో చల్లని వెన్నెలలో నేగివచ్చినంతనే నీకు శ్రమవల్ల నిశ్వాసము లధికమైనవి, చెమటపట్టినది, కనులు వాడినవి – అనునది పైకి దోచు భావము. చల్లనివెన్నెలలో కించిద్దూర మేగివచ్చినంతనే ఇట్టి శ్రమము కల్గదు, చెమట పట్టదు, కనులు వాడవు, నిశ్వాసములధికము గావు. ఈచిహ్నములన్నియు నాప్రియునితో భోగించుటచేతనే కల్గినవనునది వ్యంగ్యార్థము. కనులు అలయుట (మ్లానమగుట), స్వేదము గల్గుట, నిశ్వాసములు దట్టమగుట రతిచిహ్నములు. ‘కాన్తాకృతే’ అనుటవల్ల నీయందమే నాకొంప ముంచినది. నీవంటి యందకత్తెను దూతిగా బంపుట నాదే పొరపాటు – అనునది వ్యంగ్యము. అందుచేతనే ‘నోజ్జ్వలం రూపవన్తం వా, న చాతురం దూతం వాపి హి దూతీం వా బుధః కుర్యాత్కదాచన’ – అనగా, ‘ఉజ్జ్వలమగు వేషము, సుందరరూపము, ఆతురత గల వ్యక్తిని దూతగా గాని, దూతిగా గాని నిర్ణయింపదగదు’ – అని భరతుడు నాట్యశాస్త్రములో చెప్పినాడు.

ప్రియుని తనకడకు రప్పించుకొనునది గాక, తానే ప్రియుని సంకేతస్థలమున కలసికొనునది రెండవరకమైన అభిసారిక. ఇట్టి అభిసారికనే తరచుగా కవులు కావ్యములందు వర్ణించియున్నారు. ఇందులో స్వీయా, పరకీయా, సామాన్యాభేదము లున్నవి. స్వీయ యనగా తన కంకితయైన ప్రియురాలు. పరకీయ వేఱొక స్త్రీ. ఈమె కన్యక గాని, అన్యవిధమైనస్త్రీ గాని కావచ్చును. సామాన్య యనగా వేశ్య. గూఢముగా వెన్నెలరాత్రులలో నభిసరించు స్త్రీకి జ్యోత్స్నాభిసారిక యనియు, అట్లే చీకటిరాత్రులలో నభిసరించు స్త్రీకి తమోభిసారిక, లేక తమిస్రాభిసారిక యనియు పేర్లు. బాహాటముగా నభిసరింప బోవు స్త్రీకి ఉజ్జ్వలాభిసారిక యని పేరు. వీరిలో జ్యోత్స్నా, తమిస్రాభిసారికలవర్ణనమే అధికముగా కావ్యములలో కన్పించుచుండును. వీరిర్వురు గూఢముగా సంకేతమునకు బోవుచున్నారు గావున, వెన్నెలలోను, చీకటిలోను ఆయావేళలకు తగిన వేషభూషాదులను ధరించి, ఇతరులు తమను గుర్తింపని విధముగా అభిసరింతురు. ఉదాహరణకు కావ్యాదర్శములో దండి మహాకవి జ్యోత్స్నాభిసారికావేషము నిట్లు వర్ణించుచున్నాడు.

మల్లికామాలధారిణ్యాః సర్వాంగీణార్ద్రచన్దనాః|

క్షౌమవత్యో న లక్ష్యన్తే జ్యోత్స్నాయామభిసారికాః||

దీనికి నా యనువాదము:

తే. మల్లెదండలు వెట్టి, క్షౌమములు గట్టి,

వపువునందెల్ల చందనపంకమలఁది,

చనెడు నభిసారికాస్త్రీలఁ గన రెవండ్రు

వెండివెన్నెలకంటెను వేఱుగాను.

జ్యోత్స్న యనగా వెన్నెల. ఆవెన్నెలలో చరించు అభిసారికలు జ్యోత్స్నాభిసారికలు. తెల్లని మల్లెదండలు తలనిండ ధరించి, తనువు నిండ తెల్లని చందనము నలందికొని, తెల్లని పట్టువలిపెమును గట్టుకొని, వెన్నెలకంటె వేఱుగా గుర్తింపరాని యట్లు వారు వేషధారణ చేసికొని చరించుచున్నా రని పై శ్లోకమున కర్థము. మేఘసందేశములోని ఈక్రింది శ్లోకములోను చక్కని జ్యోత్స్నాభిసారికావేషవర్ణన మున్నది.

గత్యుత్కమ్పా దలకపతితై ర్యత్ర మన్దారపుష్పైః|

పత్త్రచ్ఛేదైః, కనకకమలైః కర్ణవిభ్రంశిభి శ్చ||

ముక్తాజాలైః, స్తనపరిసరచ్ఛన్నసూత్రై శ్చ హారైః|

నైశో మార్గః సవితురుదయే సూచ్యతే కామినీనామ్||

దీనికి నా యనువాదము:

చ. అలకలనుండి జారి పడినట్టి సురద్రుమసూనముల్, శ్రవ

స్ఖలితసువర్ణపద్మములు, సంశ్లథపత్త్రకఖండముల్, గుచాం

చలబహుకర్షణత్రుటితసర్జువులున్, గతికంపితాంగులై

యిల నభిసారికల్నిశల నేఁగినజాడలఁ జూపు వేకువన్.

అర్థము: గత్యుత్కమ్పాత్= మిక్కిలి ఉత్కంఠతో గూడిన గమనమునందలి చలనమువలన, అలకపతితైః మన్దారపుష్పైః =ముంగురులనుండి జారిపడిన మందారపుష్పములచేతను (మందారము దేవతావృక్షము. దీని పూవులు తెల్లనివి), పత్రచ్ఛేదైః=(చెక్కిళులనుండి తొలగిన) మకరికాపత్త్రముల ఖండములచేతను, కర్ణవిభ్రంశిభిః=చెవులనుండి పడిపోయినవైన, కనకకమలై శ్చ= బంగారుకమలములచేతను(యక్షస్త్రీలు దేవయోను లగుటచే వారు స్వర్గంగలో విరిసిన బంగారుకమలములను కర్ణాభరణములుగా ధరింతురు), ముక్తాజాలైః= (తలనుండి పడి పోయిన) ముత్తెపుసరులచేతను, స్తనపరిసర = స్తనపరిసరములందు, ఛన్నసూత్రైః= తెగిన అంతస్సూత్రములుగల , హారై శ్చ=మెడలోని హారములచేతను (కఠినమైన స్తనముల రాపిడిచేత హారములలోని దారములు తెగుటచే క్రిందపడిన హారముల శకలములచేత ననుట), కామినీనాం= మదనాతురలైన (అభిసారికా)స్త్రీలయొక్క, నైశో మార్గః=(ప్రియుల గవయుటకై పోయిన) రాత్రియందలి మార్గము, యత్ర=ఏ అలకాపురియందు, సవితురుదయే =సూర్యోదయకాలమునందు, సూచ్యతే=సూచింపబడుచున్నదో.

అలకాపురమున జ్యోత్నాభిసారికలు వెన్నెల కర్హమైన వేషములు ధరించి రయభయములతో గూడిన గమనోత్కంపముతో జనగా వారు ధరించిన తెల్లని మందారపుష్పములు, బంగారు కమలముల కర్ణావతంసములు, ముత్యముల దండలు, లోదారము తెగుటచే నేలపై బడిన స్తన ప్రాంతమునందలి ముత్యాలహారఖండములు వారేగుదారిలో పడిపోయినవి. అవి వేకువను జూచువారికి వారేగిన దారుల జాడలను తెల్పు చున్నవి. ఈశ్లోకములో వెన్నెలలో కలసిపోవునట్లు అభిసారికలు ధరించిన తెల్లని యలంకారము లన్నియు తెల్పబడినవి.

ఇట్లే తమిస్రాభిసారిక చీకటిలో కలసిపోవునట్లు నల్లని వస్త్రములు, నల్లని భూషణములు ధరించును. కావ్యములలో తమిస్రాభిసారికల వర్ణనలు బహుళముగా నున్నవి. చీకటిలోనే వీరి ప్రణయప్రయాణము. రసమంజరిలోని ఈక్రిందిశ్లోకము వీరి స్వభావమును చక్కగా సమీక్షించుచున్నది.

నామ్బుజైర్న కుముదై రుపమేయం,స్త్వైరిణీజనవిలోచనయుగ్మమ్|

నోదయే దినకరస్య నవేందోః, కేవలే తమసి తస్య వికాసః||

దీనికి నా యనువాదము:

తే. పద్మకైరవంబులను బోల్పంగఁ దగదు

స్త్వైరిణీజనలోచనద్వయముతోడ

తరణిచంద్రులు విరియింపఁ దగరు వాని,

వాని విరియింపఁ జాలును ధ్వాంతమొకటె.

పద్మములను సూర్యుడు, కలువలను చంద్రుడు వికసింపజేయు ననుట, కన్నులను పద్మములతో, కలువలతో బోల్చుట కవుల సంప్రదాయము. కాని స్త్వైరిణీస్త్రీల (తమోభిసారికల) కనులను మాత్రమట్లు బోల్పరాదు. ఏలనన, వాని వికాసము సూర్యుడు గల పగటియందును, చంద్రుడు గల రాత్రియందును గలుగదు. వాని వికాసము సూర్యచంద్రులు లేని చీకటిరాత్రులందే కలుగును.

అట్టి తమిస్రాభిసారికల నల్లనైన వేషధారణమును జయదేవుని గీతగోవిందమునందలి యీక్రింది శ్లోకము రమ్యముగా వర్ణించుచున్నది.

అక్ష్ణో ర్నిక్షిపదంజనం, శ్రవణయో స్తాపింఛగుచ్ఛావలీం,

మూర్ధ్ని శ్యామసరోజదామ, కుచయోః కస్తూరికాపత్త్రకం,

ధూర్తానా మభిసారసంభ్రమజుషాం విష్వఙ్నికుంజే సఖి!

ధ్వాతం నీలనిచోళచారు సుదృశాం ప్రత్యంగ మాలింగతి||

దీనికి నా భావానువాదము:

మ. తలలో నల్లనికల్వలున్, శ్రవములం దాపింఛగుచ్ఛంబు, ల

క్షులకుం గాటుకయుం, గుచస్థలులఁ గస్తూరీలసత్పత్త్రకం

బులు గైసేసి తమోఽభిసారికలకున్ బూర్ణాంధకారంబు, వా

రల ప్రత్యంగము నంటు కార్ముసుఁగు లీలం గ్రమ్మి, కుంజంబులన్.

తాత్పర్యము: జయదేవు డీశ్లోకములో ధ్వాంతమును (గాఢాంధకారమును) కర్తగా గొని, అతడు చేయు కార్యములను చెప్పుచున్నాడు. ఆ యంధకారములో అభిసారసంభ్రమముతో ధూర్తస్త్రీలు నికుంజసంకేతములకు జేరినారు. ఆస్త్రీల కన్నులకు నల్లనికాటుకను, శ్రవణములకు నల్లకానుగుపూలమొత్తమును, తలలకు నల్లగల్వలను, స్తనములకు కస్తూరి పత్త్రభంగములను అతడు గైసేసినాడు (అట్టి నల్లని వేషములను ధరించి వారలు వచ్చినారనుట). చీకటినే వారికి నల్లని ముసుగుగా వేసి, వారి సమస్తాంగముల నతడు సంశ్లేష మొనరించినాడు. ముసుగు నిండుగా గప్పికొన్నప్పు డది సమస్తాంగములను ఆవరించుట సహజమే కదా! ఇట్లావరించుటనే జయదేవుడు సకలాంగసంశ్లేషముగా నుత్ప్రేక్షించినాడు. తమిస్రాభిసారికలు ధరించు శ్యామలాహార్యమును వర్ణించుట ఈశ్లోకముయొక్క ప్రధానాశయము. సమాసోక్తివలన నిచ్చట ననేకనాయికల గైసేసి కౌఁగిలించుకొనుచున్న దక్షిణనాయకుని వృత్తాంతము సైతము స్ఫురించుచున్నది.

ఇట్లు చీకటిలో నభిసరించునప్పుడు మదనాతురైకమతులైన వారు దారియందలి సర్పవర్షకంటకాదిభయములను లెక్క సేయరని కవులు వర్ణింతురు. అమరుకములోని ఈక్రింది శ్లోకము ప్రశ్నోత్తరరూపములో నిట్టి మదనాతురతను ధ్వనించుచున్నది.

క్వ ప్రస్థితాసి కరభోరు! ఘనే నిశీథే?

ప్రాణాధికో వసతి యత్ర జనః ప్రియో మే!

ఏకాకినీ బత కథం న బిభేషి బాలే?

న్వస్తి పుంఖితశరో మదనః సహాయః!

దీనికి నా యనువాదము:

ఉ. ఇట్టి నిశీథమందుఁ దరళేక్షణ! యెచ్చటి కేఁగుచుంటివే?

గట్టిగ నాత్మకంటె నధికప్రియుఁడౌ జనుఁడున్నచోటికే!

కట్ట! యిదెట్టి సాహసమె? కాదొ భయం బిటులేఁగ నొంటిగన్?

పుట్టదు భీతి, మన్మథుఁడు పుంఖితమార్గణుఁ డుండె తోడుగన్!

అర్థము సులభము. పుంఖితమార్గణుఁడు=ఎక్కుపెట్టబడిన బాణములు గలవాఁడు (మన్మథుఁడు). మార్గణ మనగా బాణము.

కాళిదాసు ఋతుసంహారమునందలి ఈక్రింది శ్లోకము భయావహములగునట్లు మబ్బులు గ్రమ్మి, ఉరుములు ఉరుము చున్నను, వానిని లెక్క చేయక ఆమేఘముల మెఱుపులే దారి చూపుచుండగా అభిసారికలు వెడలుచున్నారని వర్ణించుచున్నది.

అభీక్ష్ణ ముచ్చై ర్ధ్వనతా పయోముచా

ఘనాంధకారీకృతశర్వరీష్వపి

తటిత్ప్రభాదర్శితమార్గభూమయః

ప్రయాన్తి రాగాదభిసారికాః స్త్రియః||

దీనికి నా యనువాదము:

ఉ. భీతి జనింపఁజేయుచు నభీక్ష్ణముగా నినదించు చంబుభృ

జ్జాతము లావరింప నతిసంతమసాఢ్యములైన రాత్రులం

దాతురరాగమత్తలగు నంగన లా ఘనజాతచంచలా

జాతము దారిసూప నభిసార మొనర్తురు చేరఁ గాంతులన్.

రాత్రి చీకటైనది. మబ్బులు గ్రమ్మినవి. ఉరుములు ఉరుముచున్నవి. మెఱుపులు మెఱయుచున్నవి. చిమ్మటలు పాడుచున్నవి. ఒక ముగ్ధాకాంత ఆచీకటిలో నభిసారమొనర్ప వెనుదీయుచున్నది. ఆమె నభిసార మొనర్పుమని ప్రోత్సహించుచు ఆమె చెలికత్తె యిట్లు పల్కుచున్నది.

దూతీ విద్యుదుపాగతా, సహచరీ రాత్రిః సహస్థాయినీ|

దైవజ్ఞో దిశతి స్వనేన జలదః ప్రస్థానవేలాం శుభామ్||

వాచం మంగళికీం తనోతి తిమిరస్తోమోఽపి ఝిల్లీరవైః|

జాతోఽయం దయితాభిసారసమయో ముగ్ధే విముంచ త్రపామ్||

దీనికి నా యనువాదము:

ఉ. దూతియొ నాఁగఁ గ్రొమ్మెఱుఁగు తోడయి వచ్చె, వయస్యరీతిగన్

రాతిరి గ్రమ్మె, చిమ్మటలరావములం దిమిరంబు మంగళా

మ్నాత మొనర్చె, గర్జనల మంచితఱిం బ్రకటించె నంబుద

జ్యౌతిషికుండు, బాల! యభిసారమొనర్పుము, వీడు వ్రీడమున్.

అర్థము సులభము. చీకటిలో భయంకరమగు వస్తువుల నన్నిటిని అభిసారమునకు హితమైన మంగళకరమైన వస్తువులుగా అభివర్ణించి, అంతగా ప్రణయము తెలియని ముద్దరాలిని అభిసారము చేయుమని చెలికత్తె ప్రోత్సహించుచున్నది. ఇది భానుదత్తుని రసమంజరిలో ముగ్ధాతమిస్రాభి సారిక కిచ్చిన యుదాహరణము.

గంగాదేవి రచించిన మధురావిజయకావ్యములో పై కాళిదాసు మేఘసందేశములోని శ్లోకమును బోలిన యీచిన్న శ్లోకము తమిస్రాభిసారికకు వర్తించునట్లుగా చమత్కారయుతముగా నున్నది.

అగమన్నభిసారికాః ప్రియా

ననురాగాంజనరంజితేక్షణాః|

అభినత్తిమిరేఽపి తాః పున

శ్శ్వసితేనైవ సుగన్ధినా జనః||

దీనికి నా యనువాదము:

తే. అంజనానురక్తుల నభిరంజితాక్షు

లగుచు, ధ్వాంతమందునఁ గలియంగఁ బ్రియులఁ

జనెడు నభిసారికాస్త్రీల జాడ దెల్పె

వదననిర్గతనిశ్వాసపరిమళంబె.

తాత్పర్యము: తమిస్రాభిసారికలు కంటికి నల్లని కాటుక వెట్టి, కన్నులందు అనురాగము రంజింప చీకటిలో పరులకు గనపడకుండ పోవు చున్నారు. కాని పరిమళాన్వితమైన తాంబూలములను వేసికొన్నారు. ఆఘుమఘుమలు వారి యూర్పుగాలుల మూలమున అంతటను ప్రసరించుచున్నవి. ఈవిధముగా వారు కనపడకున్నను వారి జాడ లితరులకు దెలియనే తెలియుచున్నవి.

పగటియందుగాని, రాత్రియందుగాని, ఉజ్జ్వలమైన వేషభూషాదులు ధరించి చక్కగా నలంకరించుకొని, ఇతరులు చూతురను జంకుకొంకు లేకుండ అభిసరించునది ఉజ్జ్వలాభిసారిక. ఇందుల కమరుకమందలి యీక్రింది శ్లోక ముదాహరణము.

ఉరసి నిహితస్తారో హారః కృతా ఘనే జఘనే|

కలకలవతీ కాంచీ, పాదౌ రణన్మణినూపరౌ||

ప్రియ మభిసరస్యేవ ముగ్ధే! త్వమాహతడిండిమా|

యది కి మధికత్రాసోత్కంపం దిశ స్సముదీక్షతే||

దీనికి నా యనువాదము:

చ. ఘనజఘనంబునందు ఘలుఘల్లను గజ్జెలపట్టె, యంఘ్రుల

న్మణుల రణించు నందెలు, స్తనంబుల ముత్తెపుదండ లూనుచుం

బణవము మోదినట్లు తెగువన్నభిసారమొనర్పనెంతు వై

నను దెస లేల జూతువు ఘనంబగు త్రాసముతోడ బేలవై!

తాత్పర్యము: అంతగా ప్రణయచాతుర్యము లేని యొక ముగ్ధ గొప్పనైన పిఱుదులపై ఘల్లుఘల్లురను గజ్జెల యొడ్డాణము ధరించినది. కాళ్లకు గణగణ ధ్వనించు మణుల యందెలు బెట్టికొన్నది. వక్షోజములపై తారహారము నలంకరించుకొన్నది. ఈవిధముగా నుజ్జ్వలవేషము ధరించినది. కాని ధైర్యముగా బోవక జంకుతో దిక్కులు చూడ నారంభించినది. ఆమెతో చెలికత్తె యనుచున్నది – ‘ఇంతగా నగారా వాయించినట్లు ధ్వనించుచు ప్రపంచమునకెల్ల నీఅభిసరణమును ప్రకటించుచున్నదో యనునట్లున్న ఆహార్యమును ధరించినావు. చేసే అభిసరణ మేదో చేయి. చేయకుండా బేలవై భయంతో దిక్కులెందుకు చూస్తున్నావు?’

శ్రీమతి చర్ల రత్నశాస్త్రిగారు పాడిన మత్కృతమైన ‘పతిచాటుదానరా’ అనునీపాట శ్రీకృష్ణునియం దాసక్తయైన తమిస్రాభిసారికాలక్షణమును ప్రతిబింబించునది.

పతిచాటుదానరా (కాపి రాగం)

పల్లవి:

పతిచాటు దానరా పగలింక మిగిలెరా

అతిచార మొనరింప నదనుకాదుర శౌరి

అ.పల్లవి:

కాలరాత్రిని పతిని కనుమొఱగి యేతెంతు

తాళురా గోపాల ఏలరా త్వర యింత

చరణం 1:

యామినీముఖమును యవనికం బోలె

శ్యామలంబగు తమం బావరించిన వేళ

కోమలాంఘ్రుల తులాకోటి సవ్వడి లేక

నేమమున నెమ్మదిగ నేతెంతురా స్వామి

చరణం 2:

నల్లని కాటుకను నయనాల దీర్చి

నల్లని వలువలో నాదు తనువును దూర్చి

నల్లపూసలపేరు నాకంఠమున గూర్చి

అల్లనల్లన రేయి నరుదెంతురా కన్న!

చరణం 3:

మతినిండ రతి నించు మధురనాదముతోడ

శ్రుతిపర్వమగు నీదు సుషిరంబు నాపరా

ప్రతినబూనితి రాత్రి వాలాయముగ వత్తు

శతపత్త్రదళనేత్ర! సరసగోపీమిత్ర!

కొన్ని పదముల కర్థములు: అతిచారము= మేర మీఱి (మర్యాద దప్పి ) ప్రవర్తించుట; యవనికంబోలె = తెరవలె; తులాకోటి సవ్వడి = కాలియందెల చప్పుడు; కోమలాంఘ్రులు=మృదువైన పాదములు; శతపత్త్రదళనేత్ర=తామరఱేకులవంటి కన్నులు గలవాఁడా.

విప్రలబ్ధ

క్వచిత్సంకేత మావేద్య దయితే నాథవఞ్చితా|

స్మరార్తా విప్రలబ్ధేతి కలావిద్భిః ప్రకీర్త్యతే||

అని విద్యానాథుని ప్రతాపరుద్రీయములో విప్రలబ్ధాలక్షణము.

‘ఒకానొక సంకేతస్థలమునకు రమ్మనిన ప్రియుడు, ఆ సంకేతమునకు తాను రాకుండుటచే వంచింపబడి, స్మరార్తయైన నాయిక విప్రలబ్ధ యని కలావిదులందురు’ – అని దీనికర్థము. భానుదత్తుడు రసమంజరిలో ‘సంకేతనికేతనే ప్రియమనవలోక్యసమాకులహృదయా విప్రలబ్ధా| అస్యాశ్చేష్టా నిర్వేద నిశ్వాస సంతాపాలాప భయ సఖీజనోపాలంభ చింతాశ్రుపాత మూర్ఛాదయః|’ – అన్నాడు. ‘సంకేతనికేతనమున ప్రియుని గానక వ్యాకులమతి యగునది విప్రలబ్ధ. తత్ఫలితముగా నీమె నిర్వేదము, నిశ్వాసము, సంతాపము, ప్రలాపము, భయము, చెలులను, పరిసరములను నిందించుట, చింతించుట, ఏడ్చుట, మూర్ఛిల్లుట – అను చేష్టలను చేయును’ – అని ఈ లక్షణమున కర్థము. నాట్యశాస్త్రములో భరతుడును ఈచేష్టలచేతనే విప్రలబ్ధ తన యవస్థ నభినయించవలెనని తెల్పినాడు. దీనికి మదుక్తమైన యొక యుదాహరణము:

చ. తమకము మీరఁగాఁ గృతకధైర్యముతోడఁ బ్రియోక్తవాటికిం

గమలదళాక్షి వచ్చి యటఁ గానక వల్లభు నిందసేయుఁ బు

న్నమచలివెల్గు నభ్రవిపినంబున వెల్గు దవాగ్ని యంచు, ఋ

క్షములను విస్ఫులింగములసంఘము లంచు వియోగతప్తయై.

వివరణ: ఋక్షము లనగా నక్షత్రములు. ఒక ముగ్ధ పున్నమనాటి రాత్రి ప్రియుని గవయవలెనను నుత్కటేచ్ఛతోడ తెచ్చికోలు ధైర్యముతో ప్రియుడు రమ్మనిన తోటకు వచ్చినది. కాని అతడేమో యట లేడు. చాలసేపు నిరీక్షించినది కాని అతడు వచ్చు జాడ కన్పడలేదు. ఎంతో తమకముతో నున్న యామె కా వియోగము దుస్సహమైనది. చల్లని పూర్ణిమాచంద్రుడు, తళతళలాడు నక్షత్రము లింకను ఆతాపము నధికము చేసినవి. అందుచే నామె రాకాశీతకరుని ఆకాశమను నరణ్యములో మండు దవాగ్ని యని, నక్షత్రముల నా యగ్నియొక్క విస్ఫులింగములని నిందించినది. విప్రలబ్ధానాయికయొక్క నిందాచేష్టిత మిందు వర్ణింపబడినది.

విద్యానాథుని ప్రతాపరుద్రీయములో నీయబడిన విప్రలబ్ధోదాహరణమునకు శ్రీమాన్ చెలమచర్ల రంగాచార్యులవారి అనువాద మీక్రింది పద్యము:

మ. నడు చేటీ!యిట ముందు, వీడు మిఁక నా నాథాగమాలాపముల్,

నడురే యయ్యె; వృథా మదశ్రుకణసంతానమ్మునన్ ఱొంపి పు

ట్టెడు సంకేతగృహంబ; పోయెద; వధూటీభూష భాషన్, సిరిం,

బుడమిం, గేళులఁ దేల్చు ఱేఁ డనక రా మోసంబు వాటిల్లెఁగా!

వివరణ:నాయకుడగు ఱేడొక కాంతను సంకేతగృహమునకు రమ్మనెను. ఆమె చక్కగా నలంకరించుకొని చెలికత్తె వెంట రాగా అచ్చటి కేగెను. కాని యతడు రాడయ్యెను. అత డిప్పుడు వచ్చు నప్పుడు వచ్చునని చెలికత్తె ఆమెకు ధైర్యము చెప్పినది. అట్లు నాయిక నడురేయి దాక అతనికై ఉత్కంఠతో ఎదురు చూచినది. విరహతప్తయై రోదించినది. ఆశ్రువులచే నేల ఱొంపి యైనది. కాని అతని జాడలు లేవు. నిరాశచే నిక మఱలిపోవుట కుద్యమించి, చెలికత్తెతో ననుచున్నది ‘ ఓ చెలీ! అర్ధరాత్రి యైనది. నా నాథునిజాడలు లేవు. నా యశ్రువులచే (రతిస్వేదముచే గాదు) నేల ఱొంపి యైనది. అతడో వధూటీమణి యైన భాషాయోషతోను, (సామ్రాజ్య)లక్ష్మితోను, భూదేవితోను కేళీలోలుడై యున్నాడు. అటువంటి బహు నాయికాలంపటుని గోరి వచ్చుటే నా పొరపాటు. ఇక నడు. తిరిగి పోదము’. ఈ యుదాహరణములో విప్రలబ్ధానాయికయొక్క నిర్వేదము, రోదనము, సంతాపము, ప్రలాపము అను చేష్టలు వర్ణితము లైనవి.

భానుదత్తుని రసమంజరిలోని యీక్రింది శ్లోకములో ఉత్కంఠాపూరితురాలైన విప్రలబ్ధావర్ణనము రమ్యముగా సాగినది.

స్నాతం వారిదవారిభి, ర్విరచితో వాసో ఘనే కాననే|

పుష్పైశ్చన్దనబిన్దుభి ర్మనసిజో దేవ స్సమారాధితః||

నీతా జాగరణవ్రతేన రజనీ, వ్రీడా కృతా దక్షిణా|

తప్తం కిం న తపస్తథాపి స కథం నాద్యాపి నేత్రాతిథిః||

దీనికి నా యనువాదము:

ఉ. స్నానము చేసితిన్ జలదసంస్రుతవారి, వసించితి న్మహా

కాననమందుఁ, గొల్చితిని గంధసుమంబులతో మనోభవున్,

పూనితి రాత్రి జాగరణ, పొందుగఁ బెట్టితి వ్రీడదక్షిణన్,

నేనిటులం దపించినను నేత్రగతుం డతఁ డేల గాడొకో!

అర్థము: పరులకంట బడకుండ రాత్రిపూట దూరాటవిలో సంకేతమునకు వచ్చి, ప్రియు డచ్చట లేకుండుటచే వంచితయైన నాయిక తాను నాయకదర్శనమునకై తపస్సు చేసినను అతడెందుకీ రాత్రి కనపడుట లేదని ఈవిధముగా తర్కించుకొనుచున్నది.

వారిదవారిభిః = వర్షజలముచేత, స్నాతం=(నాచేత)స్నానము చేయబడినది. వర్షజలము అన్నిటికంటె స్వచ్ఛమైనది. అందులో చేసిన స్నానము తపస్వుల కతిపవిత్రమైనది. ప్రియునికొఱకై వర్షములో దాను స్థాణువువలె నిల్చి తడిసిపోయితినని నాయికయొక్క అభిప్రాయము.

ఘనే కాననే వాసః విరచితః = గొప్ప యడవిలో వాసము చేయబడినది. తపస్వులు దూరారణ్యములో వసించుట ప్రసిద్ధము. ప్రియునికొఱకై తాను భీకరారణ్యములో నుంటినని నాయికయొక్క అభిప్రాయము.

మనసిజో దేవః = మనస్సులో నున్న దేవుడు, పుష్పైశ్చన్దనబిన్దుభిః = పుష్పములచేతను, గంధపంకముచేతను, సమారాధితః=బాగుగా నర్చింపబడెను. మనస్సులో నున్న ఇష్టదైవమును తపస్వులు గంధపుష్పాదులచేత నర్చించుట ప్రసిద్ధము. మనసిజు డనగా మన్మథుడు. కాముకుల మనస్సే అతని జన్మస్థానము. అందుచేత తానభిసరించుటకై యలంకరించుకున్న పుష్పగంధలేపములచే తనలో నున్న మన్మథు డర్చింపబడినాడని నాయికయొక్క అభిప్రాయము.

జాగరణవ్రతేన=నిద్రలేమి యను వ్రతముచే, రజనీ=రాత్రి, నీతా=గడపబడినది. దైవదర్శనమునకై తపస్వులు రాత్రుల జాగరణవ్రతమును చేయుట ప్రసిద్ధము. నాయకునికై రాత్రియంతయు నిద్ర దొఱగి యుంటినని నాయికయొక్క అభిప్రాయము.

వ్రీడా=సిగ్గే, కృతా దక్షిణా= దక్షిణగా చేయబడినది. పూజాంతమున ఋత్విజులకు దక్షిణ నిచ్చుట ప్రసిద్ధము. నా సిగ్గును ఇతరులకు దక్షిణప్రాయముగా వదలుకొని నీ కడకు వచ్చితినని నాయికయొక్క అభిప్రాయము.

తప్తం కిం న తపః = నేను చేయని తపస్సేది గలదు? ఉక్తవిధముగా అన్ని తపస్సులు చేసితి ననుట, తథాపి=అట్లైనను, అద్యాపి=ఇప్పుడు, సః=అతడు, కథం న నేత్రాతిథిః = ఎట్లు నేత్రగోచరు డగుట లేదు?

తాత్పర్యము: వ్రతనిష్ఠులైన తపస్వులు చేసినట్లుగా పావనజలస్నానము, వనవాసము,సుమగంధములచేత చిత్తములో నున్న దేవుని యర్చనము, రాత్రియందు జాగరణము, దక్షిణప్రదానముల నన్నిటిని చేసితిని. ఒక నేను చేయని వ్రతమేమున్నది? ఐనను నా ప్రభువు నా కక్షిగోచరు డెందు కగుట లేదు? – అని నాయిక వితర్కించుచున్నది. భక్తితో చేయు తపఃక్రియ లన్నిటిని ప్రణయక్రియలతో సంవదించుట ఈశ్లోకము నందలి చక్కనైన చమత్కారము.

చివరిగా శ్రీమతి చర్ల రత్నశాస్త్రిగారు పాడిన మత్కృతమైన ‘చేరవచ్చితి గాని చెల్వుడిట లేడు’ అనునీపాట విప్రలబ్ధయైన జ్యోత్స్నాభిసారికాలక్షణమును ప్రతిబింబించునది.

చేరవచ్చితిగాని (దేశ్ రాగం)

పల్లవి:

చేరవచ్చితి గాని చెల్వుడిట లేడు

సంకేతమున వానిజాడలే లేవు

అ.పల్లవి:

నిండుపున్నమరేయి నినుజేర వత్తు

తోటలో ననె గాని మాటుచేసెను మోము

చరణం 1:

చెలువూన దలలోన తెలిమల్లెవిరులు

పొలుపూన గళమందు ముత్యంపుసరులు

చెలువార తనువందు తెలిచీరపొరలు

లలిమీర కౌముదీలక్ష్మివలె నేను

చరణం 2:

మాయమాటలు వల్కి మక్కువలు సేసి

తోటకును రమ్మనగ తొలియామమందె

వానిమాటలు నమ్మి వలదన్న చెలులు

ముస్తాబు చేసికొని మురిపెంబు మీర

చరణం 3:

చాటుమాటుగ నేను సంకేతమును జేర

తాను రాడయ్యె వలపూనగా బలికి

ఎంత ఆశయొ కాని సుంత సవ్వడి విన్న

అతడేమొ యని కన్ను లంతటను జూచు

స్వాధీనపతిక, ప్రోషితభర్తృక

రచన: తిరుమల కృష్ణదేశికాచార్యులు జూలై 2016

కావ్యరసములలో శృంగారమును రసరాజముగా లాక్షణికు లంగీకరించి యుండుట సర్వజనవిదితమే. ఇట్టి శృంగారరసమునకు ఆలంబనములు నాయికానాయకులు. నాయికానాయకుల యొక్క చక్షుష్ప్రీతి, మనస్సంగములవల్ల కలుగు మనోవికారమే రూఢమై శృంగారరసముగా పరిణమించును. దీనికి పరిసరములందలి సురభిళానిల సుందరోద్యాన చంద్రికాదిసన్నివేశములును, పరస్పరాభిహితమైన ఆహార్యాంగహార చేష్టాదులును ఉద్దీపకములుగా లాక్షణికులు గుర్తించినారు. ఇవన్నియు అనురక్తులైన నాయికానాయకుల అనుభవ మందున్నవే. వీనినే లాక్షణికులు సిద్ధాంతీకరించినారు. నాయికావిషయప్రసక్తిలో ఆసక్తికరమైన విషయము అష్టవిధశృంగారనాయికావర్గీకరణము. ఇది నాయికా తాత్కాలిక మనోధర్మవర్గీకరణమే కాని, నాయికాప్రకృతివర్గీకరణము కాదు. అనగా ఒకే నాయిక తత్తత్కాలమనోధర్మము ననుసరించి, ఈ అష్టవర్గములలో ఏదో యొక వర్గమునకు చెందియుండుననుట. కావ్యాలంకారసంగ్రహములో ఈ శృంగారనాయికల లక్షణము లిట్లు చెప్పబడినవి:

సీ.వరుఁడు కైవసమైన వనిత స్వాధీనభ

ర్తృక; ప్రియాగమవేళ గృహముఁ,దనువు

సవరించు నింతి వాసకసజ్జ; పతిరాక

తడవుండ నుత్కంఠఁ దాల్చునింతి

విరహోత్క; సంకేత మరసి, నాథుఁడు లేమి

వెస నార్తయౌ కాంత విప్రలబ్ధ;

విభుఁడన్యసతిఁ బొంది వేఁకువ రాఁ గుందు

నబల ఖండిత; యల్క నధిపుఁ దెగడి

గీ. అనుశయముఁ జెందు సతి కలహాంతరిత; ని

జేశుఁడు విదేశగతుఁడైనఁ గృశతఁ దాల్చు

నతివ ప్రోషితపతిక; కాంతాభిసరణ

శీల యభిసారికాఖ్యయై చెలువు మెఱయు.

(అనుశయము=పశ్చాత్తాపము)

పై పద్యములో ఈ అష్టవిధనాయికల పేర్లు సాంద్రమైన (Bold)అక్షరములతో గుర్తింపబడినవి. కడచిన రెండు ఈమాట సంచికలలో వాసకసజ్జికా, విరహోత్కంఠితా, ఖండితా, కలహాంతరితాలక్షణములను కొంత వివరించినాను. ఇప్పుడు స్వాధీనపతికా, ప్రోషితభర్తృకా అను నాయికలను గుఱించి వివరించి, వారి మనోధర్మములను ప్రతిబింబించునట్లుగా నేను వ్రాసిన గీతములను శ్రవ్యమాధ్యమములో ప్రదర్శింతును. ఇదియే ఈ వ్యాసము యొక్క ఆశయము.

స్వాధీనపతిక

యస్యా రతిరసాస్వాదముదితో దయితస్సదా|

సదైవాస్తే తయా సాకమేషా స్వాధీనభర్తృకా||

ఉద్యాన సలిలక్రీడా కుసుమాపచయక్రియా|

ఆపానకేళిః శక్రార్చా వసంతమదనోత్సవాః||

స్వాధీనభర్తృకాయాః స్యుర్విలాశ్చైవమాదయః|

అని శారదాతనయుని భావప్రకాశికలో స్వాధీనపతికాలక్షణము. రతిరసాస్వాదనచే ముదితుడైనవాడును, ఎల్లప్పుడు తనతో సహచరించు వాడును గల దయితుడు (భర్త) కలిగినది స్వాధీనపతిక, అని దీని కర్థము. ‘అట్టినాయిక ఉద్యానవన విహరణమందును, జలక్రీడయందును, కుసుమాపచయమందును, పానగోష్ఠియందును ఆసక్తురాలై యుండును. ఇంద్రపూజయందును, వసంతమదనోత్సవముల యందును నుత్సుకురాలై యుండును’ అని తన కధీనుడై తన కనుసన్నలలో మెలగు పతి గల యామెయొక్క విలాసక్రియలు పైశ్లోకములలో పేర్కొన బడినవి. గమనిక: ఇచ్చట భర్తృపదమునకు అనుకూలుడైన ప్రియుడని అర్థము చెప్పవలెను. ఏలనన లక్షణగ్రంథములలోను, కావ్యములలోను స్వీయకే కాక పరకీయాదులకు గూడ స్వాధీనపతికా, ప్రోషితపతికావస్థలు చెప్పబడినవి.

భరతుని నాట్యశాస్త్రములో స్వాధీనపతికాలక్షణ మిట్లున్నది:

సురతాతిరసైర్బద్ధో యస్యాః పార్శే తు నాయకః|

సాన్ద్రామోదగుణప్రాప్తా భవేత్ స్వాధీనభర్తృకా||

నాయకుడు సురతాతిరసబద్ధుడై, తన చెంతనుండగా నధికమైన హర్ష-సౌభాగ్య-అభిమానాదులను కలిగియుండునది స్వాధీనపతిక అని దీని కర్థము. ‘స్వాధీనః భర్తా పతిర్వా యస్యాః సా స్వాధీనభర్తృకా పతికావా (=తన కధీనుడైన భర్త లేక పతి గల్గిన స్త్రీ)’ అని స్వాధీనభర్తృక లేక పతికకు వ్యుత్పత్తి. కావ్యాలంకారసంగ్రహములోని ‘వరుఁడు కైవసమైన వనిత స్వాధీనభర్తృక’ అను రామరాజభూషణుని నిర్వచనము దీనికి సరిపడుచున్నది. ఇందులో ‘సదా=ఎల్లప్పుడు’ అను కాలనిర్దేశము లేదు. ఇదియే సరియైనదిగా దోచుచున్నది. ఏలనన స్వాధీనపతికాదిశృంగార నాయికాలక్షణములు తత్కాలావస్థాభేదములే కాని శాశ్వతస్వభావలక్షణములు కావు. అందుచేత దక్షిణనాయకుడు సైతము తత్కాలములో నాయికకు పరిపూర్ణముగా వశుడై యుండవచ్చును. అట్టి నాయిక స్వాధీనపతిక కావచ్చును. శ్రీకృష్ణుడు దక్షిణనాయకుడైనను జయదేవుని గీతగోవిందములో రాధకు విధేయుడైనవానిగనే చిత్రింపబడినాడుగదా! పారిజాతాపహరణములోను

శా. ఏయేవేళల నేసరోజముఖి యేయేలీలలం గోరుఁ దా

నాయావేళల నాసరోజముఖి నాయాలీలలం దేల్చి యే

చాయం జూచినఁ దానయై మెలఁగుచున్ సౌఖ్యాబ్ధి నోలాడు భో

గాయత్తుండయి పెక్కురూపముల మాయాకల్పనాచాతురిన్

అని ముక్కుతిమ్మన శ్రీకృష్ణుని మాయాశక్తిచేత బహురూపములు ధరించి, అష్టమహిషుల కనుకూలుడైన భర్తగా వర్ణించినాడు. వారందఱి కతడు స్వాధీనుడైన పతిగనే భాసించినాడు. అందుచేతనే అతడు పారిజాతమును రుక్మిణి కొసగెనను వార్త విన్నంతనే సత్యభామ అతనిని పరాధీనుడైన వానిగా దలంచి నిందించినది. అతడు తన కధీనుడుగా నుండినప్పుడు ఉభయులు నెరపిన విలాసక్రియల నీక్రిందివిధముగా స్మరించుకొని పరితపించినది:

సీ. కలలోన నైన నవ్వులకైన నామాట జవదాఁట వెఱచునో చంద్రవదన!

యేపదార్థంబు నాయెదుటఁ బెట్టక మున్న యెవ్వారి కొసఁగడో యిగురుఁబోడి!

చెలులు నాతో నేమి చెప్పుదురో యని లంచంబు లిచ్చునో చంచలాక్షి!

తోడిచేడియలు నాతోడివంతులకు రా సయిరింపఁజాలఁడో సన్నుతాంగి!

తే. యరమరలు లేని కూరిమి ననఁగి పెనఁగి,

కొదలు దీఱని కోర్కులఁ గూడి మాడి,

కపట మెఱుఁగని మమతలఁ గలసి మెలసి,

యున్న విభుఁడిట్లు సేయునే యోలతాంగి! – పారిజాతాపహరణము 1-94.

పై పద్యములో నాయిక కధీనుడైన పతియొక్క స్వభావము చక్కగా వర్ణింపబడినది. ఇందులో అనగి పెనగి, కూడి మాడి, కలసి మెలసి యను జాతీయముల ప్రయోగముతో ‘ముద్దుపలుకుగా’ నీపద్యమును ముక్కుతిమ్మన తీర్చిదిద్దినాడు. అట్లు పరస్పరాధీనులై వారు కావించిన కేళీవిలాసములను సత్యభామ యీక్రిందివిధముగా గుర్తుచేసికొనుచున్నది:

సీ.కృతకాద్రికందరాకేళీ నిగూహనవేళా పరస్పరాన్వేషణములు,

పోషితమాధవీపున్నాగపరిణయోత్సవ కల్పితానేకసంభ్రమములు,

చాతురీనిర్జితద్యూతపణాదాన కలితచేలాంచలాకర్షణములు,

సాయంసమారంభచక్రవాకద్వంద్వ విరహావలోకన విభ్రమములు,

తే. సాంద్రతర చంద్రికాకేళి చంక్రమములు,

విధుశిలామయవేదికా విశ్రమములు,

ఫలకచిత్రిత నిజరూప భావనములు,

మఱచెనో కాక రుక్మిణిమాయఁ దగిలి. – పారిజాతాపహరణము 1-95.

వివరణ: పూర్వము ధనికుల ప్రమదావనములలో కృత్రిమశైలము లుండెడివి. ఇట్టి శైలకందరములలో దాగుడుమూతలాడుటలు, ఉద్యాన వనములో బెంచుకొన్న బండిగురివెందతీగకు పొన్నచెట్టునకు చేసిన వివాహసంరంభములు, పణము లొడ్డి యాడిన అక్షక్రీడల అవసానమున పణము చెల్లింపుమని చేలాంచలములను బట్టి లాగుటలు, సాయంకాలమున ఆసన్నమగు విరహము నెంచి తమిదీర్చుకొనుచున్న చక్రవాకదంపతులను సానురాగముగ జూచుటలు, పండువెన్నెల రాత్రులందలి వెన్నెలయాటలు, (చల్లనైన) చంద్రకాంత శిలావేదికలందు (ఒరసికొని కూర్చుండి) విశ్రమించుటలు, పరస్పరరూపములు పలకలయందు జిత్రించుకొని, వాని యందచందములను సవిలాసముగా భావించుటలు – ఇవన్నియు మున్ను పరిపూర్ణముగ శ్రీకృష్ణుడు తనకు వశుడై యున్నప్పుడు, అనగా తాను స్వాధీనపతికయైనప్పుడు, చేసినట్టి విలాసకార్యములు – ఇప్పుడు రుక్మిణి మాయలోబడి వాటి నన్నిటిని విస్మరించుచుండెనా యని సత్యభామ పలవించినది.

అమరుక, గీతగోవింద, పుష్పబాణవిలాసాదిగ్రంథములలో ఇట్టి నాయికానాయకుల స్వభావముల చిత్రించు అందమైన ఉదాహరణము లెన్నియో యున్నవి. పుష్పబాణవిలాసములోని ఈక్రింది శ్లోకమును చూడుడు:

శేతే శీతకరోఽమ్బుజే, కువలయద్వన్ద్వాద్వినిర్గచ్ఛతి!

స్వచ్ఛా మౌక్తికసంహతి, ర్ధవళిమా హైమీం లతామఞ్చతి||

స్పర్శాత్ పఙ్కజకోశయో రభినవా యాన్తి స్రజః క్లాన్తతామ్|

ఏషోత్పాతపరమ్పరా మమ సఖే! యాత్రాస్పృహాం కృన్తతి||

ఈ అందమైన శ్లోకమునకు నా భావానువాదము:

ఉ. నీరజవైరి యబ్జమున నిద్రను బూనె, సుమౌక్తికావళుల్

కైరవయుగ్మమందొదవె, కాంచనవల్లిక తెల్లనయ్యె, నం

భోరుహకుట్మలంబులను బూలసరంబులు దాఁకి మ్లానతం

గూరెను, దుర్నిమిత్తములు గూడఁగ నిట్టులఁ బోవమానితిన్.

వివరణ: నాయికావిధేయుడైన నాయకు డొకడు హఠాత్తుగా తన ప్రయాణమును మానుకొన్నాడు. దానికి కారణ మేమి యని ప్రశ్నించు తన సఖునితో నతడిట్లు పలుకుచున్నాడు. శీతకరః=చంద్రుడు, అమ్బుజే=కమలమునందు, శేతే=శయనించుచున్నాడు; స్వచ్ఛా మౌక్తిక సంహతిః =స్వచ్ఛమైన ముత్యముల సమూహము, కువలయద్వన్ద్వాత్=కలువలజంటనుండి, వినిర్గచ్ఛతి=వెలువడుచున్నది; హైమీం లతామ్ = బంగారుతీగెను, ధవళిమా=తెల్లదనము, అఞ్చతి=పొందుచున్నది; పఙ్కజకోశయోః=పద్మకుట్మలములయొక్క, స్పర్శాత్=తాకిడివల్ల, అభినవా స్రజః = (అప్పుడే కూర్చిన) పూలదండలు, క్లాన్తతామ్=వాడుటను, యాన్తి=పొందుచున్నవి; సఖే=ఓ మిత్రమా! ఏషోత్పాతపరమ్పరా = ఈ దుర్నిమిత్తముల వరుస, మమ =నాయొక్క, యాత్రాస్పృహాం=ప్రయాణేచ్ఛను, కృన్తతి= ఛేదించు (చంపు)చున్నది.

కమలవిరోధియైన చంద్రుడు కమలములోనే పరుండుట, కలువలజంటనుండి మంచిముత్తెములు రాలుట, (హఠాత్తుగా ) బంగారుతీగె తెల్లవాఱుట, పద్మకుట్మములను తాకగనే క్రొత్తనైన పూదండలు వాడిపోవుట, ఇట్టి దుశ్శకునములు పొడసూపినవి. అందుచేత శ్రేయస్కరము కాదని నాప్రయాణము నాపికొంటిని. అనగా, నాయకుని ప్రయాణవార్తను వినగానే స్వాధీనపతిక కావున నాతని విడిచి యుండలేని నాయిక తన చేతిలో మోము నానించుకొని సంతాపమును బూనినది. అనగా పద్మమువంటి ఆమె చేతిలో చంద్రునివంటి యామె ముఖము విశ్రమించినది. ఇది యొక సంతాపసూచకభంగిమ. కలువలజంట(వంటి ఆమె కన్నుల)నుండి మంచిముత్తెములు (అనగా శోకబాష్పములు) రాలినవి. బంగరుతీగె (వంటి ఆమె మైదీగె హఠాత్తుగా) పాలిపోయినది. (విరహతాపముచే వేడెక్కిన యామె తనువందలి స్తనములనెడి) కమలపుమొగ్గలను తాకగనే మెడలో వేసికొన్న క్రొత్తనైన పూదండలు వాడిపోయినవి. ఇట్లు తన యెడబాటువార్త ఆమెను అత్యంతఖిన్నురాలిని జేయుటచేత ప్రయాణము నాపికొంటి నని నాయకుడు తెల్పుచున్నాడు. నాయికకు పరిపూర్ణముగా వశుడైన నాయకునికిని, అట్లు స్వాధీనపతిక యైన నాయికకును నిది మంచి ఉదాహరణము.

ఇట్లే స్వాధీనపతికయైన రాధిక తనకు పరిపూర్ణముగ వశవర్తుడైన కృష్ణునిచేత సురతాంతమున సింగారపుటూడిగములు చేయించుకొనుట జయదేవుని గీతగోవిందమునందలి ఈక్రింది శ్లోకములో చక్కగా చెప్పబడినది:

రచయ కుచయోః పత్త్రం, చిత్రం కురుష్వ కపోలయోః|

ఘటయ జఘనే కాఞ్చీ, మఞ్చ స్రజం కబరీభరే||

కలయ వలయశ్రేణీం పాణౌ, పదే కురు నూపురౌ|

ఇతి నిగదితః, ప్రీతః పీతామ్బరోఽపి తథాఽకరోత్||

దీనికి నా భావానువాదము:

చ. స్తనముల పత్త్రభంగములఁ జక్కగఁ దీర్పుము; చెక్కులందునన్

గొనబుగ నుంచు చిత్రకము; కొప్పునఁ బెట్టుము పూసరంబులన్;

ఘనజఘనానఁ గాంచికను, కంకణనూపురముల్ కరాంఘ్రులం

దొనరఁగఁ గూర్పుమన యోషిత కట్టులె చేసెఁ గృష్ణుఁడున్.

వివరణ: గాఢమైన సురతాంతమున స్తనముల నలంకరించుకొన్న పత్త్రభంగములు, చెక్కుల నున్న చిత్రకములు, కొప్పున గైసేసిన పూసరములు, పాదములందలి యందెలు, కరములందలి కంకణములు, జఘనమునందలి మొలనూలు విశ్లథములు, విశ్లిష్టములు నైనవి. అట్టి రూపముతో బయటి కేగుట యసంభవము. అందుచే వానిని పునారచనము చేయుమని స్వాధీనపతికయైన రాధిక శ్రీకృష్ణుని కోరినది. అతడు పరిపూర్ణ విధేయతతో, ప్రేమతో యథోక్తముగా నామె నలంకరించినాడు. ఇటువంటి స్వాధీనభర్తృకోదాహరణమే రసార్ణవసుధాకరములోని ఈక్రింది శ్లోకములో నున్నది:

సలీలం ధమ్మిల్లే దరహసితకహ్లారరచనాం|

కపోలే సోత్కంపం మృగమదమయం పత్త్రతిలకమ్||

కుచాభోగే కుర్వన్ లలితమకరీం కుంకుమమయీం|

యువా ధన్యః సోఽయం మదయతి చ నిత్యం ప్రియతమామ్||

దీనికి నా భావానువాదము:

చ. చెలువుగఁ గేశపాశమునఁ జెంగలువల్ గయిసేసి, వేడ్క రం

జిల మృగనాభిపత్త్రమయచిత్రకముల్ రచియించి చెక్కులన్,

వలుదపుగుబ్బలందునను వ్రాసి వరాన్వితపత్త్రరేఖలన్,

చెలిని సతంబు సంతసిలఁజేసెడు ప్రౌఢుఁడె ధన్యుఁడౌగదా!

వివరణ: కేశపాశము=కొప్పు; మృగనాభిపత్త్రమయచిత్రకముల్ = కస్తూరితోబెట్టిన పత్ర్రముల తిలకరేఖలు; ‘మృగనాభి ర్మృగమదః కస్తూరీ’ అని అమరకోశము. వరాన్వితపత్త్రరేఖలన్ = కుంకుమతో గూడిన మకరికాదిపత్త్రరేఖలను. వర మనగా కుంకుమపువ్వు.

‘కాశ్మీరజన్మాగ్నిశిఖం వరం బాహ్లీక పీతనమ్’ అని అమరము. ఈకాలపు స్త్రీలు ‘eye shadow’, ‘blush’ వంటి వాటితో అంగసంస్కారం (makeup) చేసికొనినట్లు పూర్వము స్త్రీలు చెక్కిళులపై, స్తనములపై మకరికాదిరూపములలో కస్తూరీకుంకుమాదులతో రేఖలను రచించుకొనెడివారు. ఇట్టి రేఖలకే పత్త్రభంగములు లేక పత్త్రకము లని పేరు. ఇట్లు కొప్పునందు చెంగలువల నలంకరించి, కస్తూరీచిత్రరేఖలను కపోలములందు, కుంకుమ పత్త్రభంగములను స్తనములందును దీర్చి, ప్రియురాలిని సంతసింపజేయునట్టి యువకుడే ధన్యుడు గదా యని పైశ్లోకమున కర్థము. ఇట్లు ప్రియునిచే చేయించుకొను నాయిక స్పష్టముగా స్వాధీనపతికయే.

వశీకృతపతియైన స్వాధీనపతిక సంతుష్టాంతరంగయై యుండుట సహజమే. నాట్యనాటకాదులలో నిట్టి నాయిక ఉజ్జ్వలవస్త్రభూషణాంచిత వేషము, ప్రమోదవికసితాననము, అధికమైన శోభ – వీనితో తన యవస్థను నిరూపింపవలెనని భరతుడు తెల్పినాడు.

శ్రీమతి చర్ల రత్నశాస్త్రిగారు పాడిన మత్కృతమైన ‘చాలులే ప్రియురాల’ అను ఈ పాట స్వాధీనుడైన కాంతుని అనురక్తిని ప్రతిబింబించునది.

చాలులే ప్రియురాల (మాండ్ రాగం)

పల్లవి:

చాలులే ప్రియురాల చాలునివె చాలు

పదవులేలా, సంపదలు నాకేల?

అ.పల్లవి:

వలపునిండిన నీదు వాల్చూపుచాలు

మంగళారతులయి మలసినం జాలు |చాలులే|

చరణం 1:

లలితంపు కరముల న్నళినంపు చెల్వలను

మెలమెల్ల రవి దట్టి మేల్కొలుపు సమయాన

గలగలా మ్రోగు నీ గజ్జెలందెల రవమె

ఎలమితో నెదనెల్ల కలగింప జాలు |చాలులే|

చరణం 2:

వలపూని జంటలై జలములం దూగుచు

అలవోకగా సాగు హంసమిథునము గాంచి

పులకించు నీలోన దులకించు భావాల

వెలయించు నీమోము వీక్షించుటే చాలు |చాలులే|

చరణం 3:

కమలాల చుంబించు భ్రమరాల దిలకించు

నిను గాంచి నీమోము నీరజంబే యంచు

గాటంగ నేతెంచు తేటులకు వెఱచి

గాటముగ నను నీవు కౌగిలించుటె చాలు |చాలులే|

చరణం 4:

నాయాత్మనిలయాన నానంద మెసగ

నిశ్చలంబుగ నీవు నివసించుటే చాలు

నీయాత్మముకురాన నిరతంబు నామూర్తి

గాంచుచుండెడి నిన్ను గాంచుటే చాలు |చాలులే|

ప్రోషితభర్తృక

అనురక్తుడైన వల్లభుఁడు తన కనుసన్నులలో మెలగుచుండగా సుఖాసక్తయైన స్వాధీనపతిక అతడు ప్రవాసమున కేగగా ఖిన్నయగుట సహజమే. ఇట్టి నాయికకే ప్రోషితపతిక లేక ప్రోషితభర్తృక = (ప్ర+ఉషిత=ప్రవాసగతుడైన, భర్తృక=భర్త(పతి)గలది) అని పేరు. ఇట్లు స్వాధీనపతికాప్రోషితపతికలకు సహజమైన పారంపర్యమున్నది. సింగభూపాలుని రసార్ణవసుధాకరములో ప్రోషితభర్తృకాలక్షణ మిట్లున్నది:

దూరదేశం గతే కాన్తే భవేత్ ప్రోషితభర్తృకా|

అస్యాస్తు జాగరః కార్శ్యం నిమిత్తాదివిలోకనమ్||

మాలిన్యమనవస్థానం ప్రాయః శయ్యానిషేవనమ్|

జాడ్యచిన్తాప్రభృతయో విక్రియా కథితా బుధైః||

వివరణ: పతి దూరదేశమున కేగి సమయమునకు రాకున్నను, రాజాలకున్నను విరహముచే ఖిన్న యగునది ప్రోషితభర్తృక. ఇట్లు విభునికై పరితపించు నాయిక జాగరము (నిద్రలేమి), శరీరకృశత్వము, పత్యాగమనసూచకశుభశకునవిలోకనము, మలినవేషము, అస్థిరత, జాడ్యము, చింత, ముహుః శయ్యాపతనము – ఇటువంటి చేష్టాపరంపరలచేత తన ఖిన్నతను ప్రదర్శించుచుండును. రామరాజభూషణుని ‘నిజేశుఁడు విదేశగతుఁడైనఁ గృశతఁ దాల్చు నతివ ప్రోషితపతిక’ అను లక్షణము దీనిలో నంతర్భాగముగనే యున్నది.

పైలక్షణములలో ప్రియుడు దూరదేశగతుడు కావలెనను నిర్దేశమున్నది. అట్లుగాక ప్రియుడు దూరదేశమున కేగునను వార్త విన్నంతనే నాయిక ఖిన్నురాలు గావచ్చును. ఇట్టి నాయిక నవమశ్రేణికి చెందిన ప్రవత్స్యత్పతిక (ప్రవత్స్యత్=ప్రవాసమునకు వెడలుచున్న, పతిక= ప్రియుడు గలది) యగునని కొందఱు లాక్షణికులు తెల్పుచున్నారు. కాని అగ్రిమక్షణములో కాంతుడు ప్రవాసమున కేగునని తెలిసినను, ఏగుచున్నను (అనగా ప్రయాణములో నున్నను), ఏగినను కలుగు విరహావస్థలు తుల్యములు గనుక ప్రోషికపతికానిర్దేశము ఈ మూడవస్థలకు వర్తింపజేయవలె ననియు, అందుచేత ‘ప్రవత్స్యత్పతికా’ యను నవమశృంగారనాయికానిర్దేశ మనవసరమనియు, అది ప్రోషితభర్తృకావస్థా భేదమే యనియు శృంగారమంజరీ, శృంగారామృతలహరీ గ్రంథకర్తల అభిప్రాయము. ఇదియే సమంజసముగా దోచుచున్నది. ఈ ప్రవత్స్యత్పతికావాదమునకు మూలమైనదీ క్రింది అమరుకశతకములోని శ్లోకము:

ప్రస్థానం వలయైః కృతం, ప్రియసఖై రస్రై రజస్రం గతం|

ధృత్యా న క్షణ మాసితం, వ్యవసితం చిత్తేన గన్తుం పురః||

యాతుం నిశ్చిత చేతసి ప్రియతమే సర్వే సమం ప్రస్థితం|

గన్తవ్యే సతి జీవిత! ప్రియసుహృత్సార్థః కిముత్సృజ్యతే||

దీనికి నాభావానువాదము:

చ. వలయము లూనె పైనము, నవారిగఁ బాఱుచుఁ బోవు నశ్రువుల్,

నిలువక పోవసాగె ధృతి, నిర్గతమయ్యెను మున్నె చిత్తమున్,

ౘలమున దూరయానమును సల్పెడువానినిఁ గూడి యిట్లు వా

రలు సనుచుండఁ జిక్కితివి ప్రాణమ! చేరక నీదుమిత్రులన్.

అర్థవివరణ: ప్రియుని ప్రవాసవార్తను విన్నంతనే ఆమె తనువు కృశించినది. ఆమె చేతియందలి కంకణములు జారిపోయినవి. కన్నీరు నిరంతరముగా (అజస్రం) కారిపోయినది. ధైర్యము క్షణమాత్రము నిల్వలేదు. వానికి ముందే మనస్సు పోయినది, అనగా మనోవేదన కలిగినది. ఆ వెళ్ళబోవుప్రియునితో అతనికి మిత్రములైనట్లుగా ఇవన్నియు బయలుదేరినవి. ఒక్క ప్రాణము మాత్రమే ఆమెలో మిగిలియున్నది. ఓప్రాణమా! నీవును నీకు మిత్రసమానులైన వారితో బోవక ఎందుకున్నావు? అని యామె ప్రశ్నించుచున్నది. ఈయవస్థ ప్రవాసవార్త విన్నంతనే కల్గుటవల్ల ఈ నాయిక ప్రవత్స్యత్పతికగా నుదాహరింపబడినది.

పుష్పబాణవిలాసములోని ఈక్రింది శ్లోకములోను నాయిక ప్రవాసోన్ముఖుడైన నాయకునితో కల్గబోవు విరహావస్థను తెల్పుచున్నది.

ఏతస్మిన్ సహసా వసన్తసమయే ప్రాణేశ దేశాన్తరం|

గన్తుం త్వం యతసే, తథాపి న భయం తాపాత్ ప్రపద్యేఽధునా||

యస్మాత్ కైరవసారసౌరభముషా సాకం సరోవాయునా|

చాన్ద్రీ దిక్షు విజృమ్భతే రజనిషు స్వచ్ఛామయూఖచ్ఛటా||

దీనికి నా భావానువాదము:

ఉ. ఈ ననకారునం దెటకొ యేఁగఁగనెంతు వతర్కితంబుగా

నైననుఁ బ్రాణనాథ! విరహాగ్నికి భీతిల నేను – చంద్రికా

నూనసుషీమయామినులు, నూతనకైరవగంధహర్తయై

పూని సరస్సుశైత్యమును పొందుగ వీఁచు సమీరుఁ డుండఁగన్.

వివరణ: వసంతకాలము వచ్చినది. అది ప్రేయసీప్రియుల కత్యంతోద్దీపనకారకము. అట్టి సమయములో ప్రియుడు దేశాంతరమున కేగ దలంచి నాడు. ఆమె అనుచున్నది: ‘ఓ ప్రాణనాథ! నీవనాలోచితముగా విదేశమేగుటకు నిశ్చయించినావు. కాని తజ్జనితమైన విరహతాపమునకు నేనేమీ భయపడను. ఏలనన పండువెన్నెలతో చల్లనైన రాత్రులు, ఆరాత్రులందు సరస్సులందు విరిసిన తెల్లకలువల గంధమును హరించి వీచు చల్లని మరుత్తులు ఉండనే యున్నవి.’

లోకమునందు తప్తమైన వస్తువునకు శీతలవస్తువు తాకిన తాపవినిమయమువల్ల తప్తవస్తువు చల్లబడుట స్వాభావికము. చల్లని వెన్నెల, శీతలసురభిళమారుతములు తాపోపశమనసమర్థములని, అందుచేత తనకు తాపభయము లేదని పైకి స్ఫురించు అర్థము. కాని అంతరార్థము దీనికి విపరీతమైనది. విరహతాప మొక వింతతాపము. శీతలచంద్రికావాతములు దానిని అతిశయింపజేయునే కాని అల్పమొనరింపవు. అందుచేత ఆమె మాటల కంతరార్థ మిట్లున్నది – ‘ప్రాణేశ=ప్రాణనాథ’ అను సంబోధనముచే, నీకధీనమైన నాప్రాణములు నీవు పోవ నీతోనే వెడలిపోవును. అందుచేత నిన్ను విడిచి నేనుండలే ననుచున్నది. ‘అస్మిన్ వసంతే = ఈ ననకారులో’ అని ఎత్తుకోవడంవల్ల ఈవసంతం అన్ని విధముల ప్రేమికుల కుద్దీపనకరము, అది నీవు గణింపక ‘సహసా = అతర్కితంబుగా=అనాలోచితముగా’ పోవుటకు నిశ్చయించితి వనుచున్నది. అన్యకార్యవ్యాసంగమున పగలు గడచినను, రాత్రు లొంటరిగ గడపుట దుర్భరమగును. నిండుపున్నమ రాత్రులు, ఆరాత్రులందు వీచు కైరవపరీమళభరితములైన శీతలవాయువులు విరహతాపము నధికము చేయును. అవి నీవు వెడలగనే విజృంభించి నా ప్రాణమునే తీసివేయును. ప్రాణ ముండినగదా తాపభయముండుట. అందుచేత నాకు తాపభయము లేదనుచున్నది. ప్రవాసవార్తాశ్రవణమాత్రము చేతనే విశ్లేషణాసౌఖ్యము ననుభవించుచున్నది కనుక ఈనాయిక ప్రవత్స్యత్పతిక. ఇట్టి నాయికకే అమరుకమునుండి మఱొక్క చక్కని ఉదాహరణము:

లగ్నా నాంశుకపల్లవే, భుజలతా న ద్వారదేశేఽర్పితా|

నో వా పాదయుగే స్వయం నిపతితం, తిష్ఠేతి నోక్తం వచః||

కాలే కేవలమమ్బుదాలిమలినే గన్తుం ప్రవృత్తః శఠ|

స్తన్వ్యా బాష్పజలౌఘకల్పితనదీ పూరేణ రుద్ధః ప్రియః||

దీనికి నా భావానువాదము:

ఉ. ద్వారము నడ్డుకోఁగ భుజవల్లులు సాఁచదు; కొంగు లాగఁగా

నేరదు; కాళ్లపైనిఁ బడనేరదు; పోవలదంచుఁ బల్కఁగా

నేరదు; కాని దాఁటి చన నేరని యశ్రునదిన్ గృశాంగి తాఁ

గారిచె మబ్బుచాల్పొడము కాలమునన్ విభుఁ డేఁగనెంచినన్.

వివరణ: వర్షాకాల మప్పుడప్పుడే ప్రవేశించుచున్నది. అందుచేత అది కేవలము ‘అంబుదాలిమలినకాలము =మేఘములనల్లదనము గల్గిన కాలము’గా నున్నది. అనగా మేఘము లేర్పడినవి గాని ఇంకను వర్షారంభము కాలేదని అర్థము. దీనిని నేను ‘మబ్బుచాల్ పొడముకాలము’ అన్నాను. వర్షాకాలమునందు ప్రియుని విరహము స్త్రీల కత్యంతక్లేశకారణ మగునని కవుల సంప్రదాయము. దీనినే కాళిదాసు మేఘసందేశములో ‘మేఘాలోకే భవతి సుఖినోఽప్యన్యథావృత్తి చేతః, కంఠాశ్లేషప్రణయినిజనే కిం పునర్దూరసంస్థే’ అన్నాడు. ఇట్టి సమయములో నాయకుడు దూరదేశ మేగుట కుద్యమించినాడు. ఇట్టి ప్రయత్నమును నివారించుటకు పోవలదని కొంగు బట్టి లాగుట, ద్వారమున కడ్డముగా చేతులు సాచి నిలబడి నిరోధించుట, కాళ్లపైబడి ప్రాధేయపడుట, ‘పోబోకు’మని పలుకుట సామాన్యముగ చేయు యత్నములు. కాని ప్రియుని ప్రవాసవార్త విన్నంతనే కృశాంగియైన ఆనాయిక యివేవియు చేయలేదు. మేఘమలినమాత్రమైన ఆకాలములో మేఘములు వర్షింప లేదు కాని ఆమె మాత్రము నిరంతరముగా అశ్రువుల వర్షించినది. ఆ అశ్రునదిని దాటలేక నాయకు డింటిలోనే చిక్కిపోయినాడు.

చింత, నిశ్శ్వాసము, ఖేదము, హృదయతాపము, సఖీసంలాపము, స్వీయావస్థాపర్యాలోచనము, గ్లాని, అశ్రుపాతము, భూషణత్యాగము, కేశసంస్కారరాహిత్యము, మాలిన్యము, రోదనము, చిత్తానవస్థితి – వీని నభినయించుటచే ప్రోషితభర్తృకావస్థను ప్రదర్శింపవలెనని భరతుడు తెల్పెను. కాళిదాసు మేఘసందేశములోని ఈక్రింది శ్లోకములో చింత, నిశ్శ్వాసము, రోదనము, కేశసంస్కారరాహిత్యము, మలినత్వములు గల ప్రోషితభర్తృక యైన యక్షిణి చెప్పబడినది:

నూనం తస్యాః ప్రబలరుదితోచ్ఛూననేత్రం ప్రియాయా|

నిశ్శ్వాసానా మశిశిరతయా భిన్నవర్ణాధరోష్ఠమ్||

హస్తన్యస్తం ముఖ మసకలవ్యక్తి లమ్బాలకత్వాత్|

ఇన్దో ర్దైన్యం త్వదనుసరణ క్లిష్టకాన్తే ర్బిభర్తి||

దీనికి నా భావానువాదము:

చ. అతితరరోదనంబున మదంగన కందొవ యుబ్బుసూప, నూ

ర్జితమగు వేఁడియూర్పుగమిచే నధరోష్ఠము కాంతి దప్ప, వి

శ్లథకచసంవృతంబు శయసక్తమునైన ముఖంబు నీవు గుం

ఠితమొనరించు నిందుగతి నించుక తోఁపఁగ నుండు దీనయై.

అర్థము: ప్రబలరుదిత = అధికమైన రోదనముచేత, ఉచ్ఛూననేత్రం= ఉబ్బిన కన్నులు గలదియు (ఇచ్చట విషాదజనితరోదనము చెప్పబడినది, అధికముగా ఏడ్చుటచేత కనులు వాచుట స్వాభావికము), నిశ్శ్వాసానామ్=నిశ్శ్వాసములయొక్క, అశిశిరతయా=వేఁడిమివల్ల, భిన్నవర్ణాధ రోష్ఠమ్=కాంతిచెడిన క్రిందిపెదవి గలదియు (ఇచ్చట నిశ్శ్వాసమను లక్షణము చెప్పబడినది. వేఁడియూర్పులు పెదవులపై ప్రసరించుటవల్ల పెదవులు కాంతి దొఱగుట సహజము), హస్తన్యస్తం =చేతియం దుంపబడినదియు, లమ్బాలకత్వాత్=(దువ్వుకొనమిచే) వ్రేలాడు ముంగురులు గలదియు నైన, అసకలవ్యక్తి=కొంతగానే కన్పడుచున్న, తస్యాః ప్రియాయాః ముఖమ్= ఆ ప్రియురాలి ముఖము (ఇచ్చట చింతా, మాలిన్యము అను లక్షణములు చెప్పబడినవి. అఱచేతిలో చెక్కిలి నుంచుకొని చింతించుట, అనాసక్తివల్ల కేశసంస్కారము లేకుండుటచే ముంగురులు ముఖముపై వ్రేలాడుచు ముఖము సాంతముగా గన్పడకుండుట, అందుచే మలినముగాఁ దోచుట సహజము), త్వదనుసరణక్లిష్టకాన్తేః = నీవు (అనగా మేఘుడు) అడ్డుపడుటవల్ల కాంతి దొఱగిన, ఇన్దోః=చంద్రునియొక్క, దైన్యమ్=దీనతను, బిభర్తి నూనం = పొందియుండునని తలచెదను. అనగా అలకలు ముఖముపై పడుటవల్ల పూర్తిగా కానరాని నాయికాముఖము మేఘముచే నడ్డుకొనబడిన చంద్రునివలె నున్న దనుట. ఈసందర్భము లోనిదే కాళిదాసుయొక్క మఱియొక శ్లోకము:

ఉత్సఙ్గే వా మలినవసనే సౌమ్య నిక్షిప్య వీణాం|

మద్గోత్రాఙ్కం విరచితపదం గేయ ముద్గాతుకామా||

తన్త్రీ మార్ద్రాం నయనసలిలైః సారయిత్వా కథంచిత్|

భూయోభూయః స్వయమపికృతాం మూర్ఛనాం విస్మరన్తీ||

దీనికి నా భావానువాదము:

చ. ధృతమలినాంశుకాంకమున నింతి విపంచిక నుంచి మామకాం

చితకులనామగానమును జేయఁగఁ బూనుచు నెట్లొయశ్రుసం

తతిపరిషిక్తతంత్రుల పునశ్శ్రుతి చేయును గాని, స్వీయక

ల్పితములె యైన మూర్ఛనల విస్మరియించుచునుండు మాటికిన్.

అర్థము: హే సౌమ్య=ఓసౌమ్యుడవైన మేఘుడా, (నాప్రియురాలు), మలినవసనే=మలినమైన వసనము గల, ఉత్సఙ్గే=ఒడియందు, వీణాం నిక్షిప్య= వీణ నుంచుకొని, మద్గోత్రాఙ్కం=నా గోత్రనామములతో, విరచితపదం గేయమ్ =రచింపబడిన పదములుగల పాటను, ఉద్గాతుకామా =ఉచ్చైస్స్వరముతో,అనగా దేవయోనులకు మాత్రమే పాడుటకు సాధ్యమైన గాంధారగ్రామములో పాడదలచినదై, నయనసలిలైః =(అట్లు నా స్మరణమువలన వెల్వడిన) కన్నీటితో, ఆర్ద్రాం తన్త్రీమ్ = తడిసిన వీణతీగెను, కథంచిత్=ఎట్లో (ప్రయాసమున), సారయిత్వా=(తుడిచి) శ్రుతి చేసి, స్వయమపికృతాం మూర్ఛనాం = తనచేతనే కల్పింపబడిన స్వరస్థానములను(మూర్ఛనలను), భూయోభూయః=మఱిమఱి, విస్మరన్తీ =మఱచుచున్నదై యుండును. అనగా విరహముచే గల్గిన అవ్యవస్థితచిత్తముచే గల్గిన అనవధానముచే తాను స్వయముగా గల్పించినవైనను ఆమూర్ఛనలను మాటిమాటికి మఱచుచు పాడుచుండుననుట. అశ్రుపాతముచే తడిసిన తంత్రులను మఱిమఱి శ్రుతి చేయ వలసివచ్చుటచే నదియు కష్టసాధ్యముగా నున్నదనుట. ఈశ్లోకములో స్మరణము, మాలిన్యము, చిత్తానవస్థితి, అనవధానత అను ప్రోషితభర్తృకాలక్షణములు చెప్పబడినవి. మేఘసందేశములో నీసందర్భములో యక్షిణియొక్క కృశతను, జాగరణను, ఇష్టవస్తునిరాసమును, నిమిత్త పర్యాలోకనాదులను వ్యక్తీకరించు మఱికొన్ని శ్లోకము లున్నవి. ఆసక్తి గలవారు వీనిని పరిశీలింపవచ్చును. విస్తరణభీతిచే నేనిక్కడ వానిని వివరించుట లేదు.

పెద్దనగారి మనుచరిత్రములో వరూథిని ప్రవరాఖ్యునియందు మోహము వహించినది. కాని ఆతడామెను నిరాకరించి అగ్నిదేవుని ప్రార్థించి స్వస్థానమున కేగినాడు. ఐనను అతనియం దనురక్తి ఆమెకు నిశింపలేదు సరికదా ఆమె ప్రోషితభర్తృకవలె విరహము ననుభవించినది. అంతేకాక ఆమె సహచారిణులైన రంభాద్యప్సరసలు ‘విప్రవరుండు గోలయున్ బాలుఁడు గాన నప్పటికిఁ బైఁబడఁ గొంకెనుగాని వానికిన్ గాలొకచోట నిల్చునె వగన్ మగుడన్ నినుఁ జూచునంతకున్’ అని ఆమెను బుజ్జగించి ప్రవరపునర్దర్శనాశ నామె మనమందు పచ్చగనే యుంచినారు. ఇట్టి విరహావస్థ ననుభవించు నామెకు చిత్తానవస్థితి, ఇష్టవస్తువులయం దనాదరము, తూష్ణీంభావము కల్గినది. దాని నీక్రింది పద్యములో పెద్దనగారు చక్కగా వర్ణించినారు.

సీ. ఘనసారపంక మొక్కలతాంగి దెచ్చిన

ముట్టి వ్రేలనె చుక్కబొట్టు వెట్టి,

యింతి యొక్కతె పూవుటెత్తు లెత్తినఁ జూచి

విసువుతో నొకకొన్ని విరులు దుఱిమి,

పడఁతి యొక్కతె రత్నపాదుక లిడ నిల్చి

తొడుగ కవ్వలికిఁ బోనడుగు వెట్టి,

బాగాలు వెస నొక్క పద్మాక్షి యొసఁగిన

వెగ్గలం బని కొన్ని వెడల నుమిసి,

తే. సగము గొఱికినయాకును, సఖులు పిలువ

సగమొసఁగు నుత్తరముఁ, దెల్వి సగము మఱపు

సగము నయి, చింతచే సగ మగుచు నరిగె

నవ్వరూథిని యంతికోద్యానమునకు.

(ఘనసారపంకము=కర్పూరపుగంధము; పూవుటెత్తులు=పూలదొంతులు; బాగాలు=కత్తిరించిన పోకలు)

శ్రీమతి చర్ల రత్నశాస్త్రిగారు పాడిన మత్కృతమైన ‘చెలియరో యిది యేమె చేతి మురువులు జారె’ అను ఈ పాట ప్రోషితభర్తృక యైన నాయికావిరహావస్థను ప్రకటించునది.

చెలియరో యిది యేమె (చక్రవాకరాగం)

పల్లవి:

చెలియరో యిది యేమె చేతిమురువులు జారె

ఎడలేక కన్నీరు ఏఱులై పారె

అ.పల్లవి:

సరసుండు వల్లభుడు సద్వర్తనుండు

నను బాసి పరదేశమున కేగు నన్నంత |చెలియరో|

చరణం 1:

నామాటనే యెంచి పూమూటగా నెపుడు

నాపనుపునే పూని నవమాలగా నెపుడు

నాకు ప్రియమును జేయు నాథుడే యెటకొ

చనునన్న వార్తయే శ్రవణాల సోకంగ |చెలియరో|

చరణం 2:

కొలనులో నీదుచు జలకేళి సల్పుచు

వనములం గుసుమాళి పరువంబు మెచ్చుచు

కడలిలో కెరటాల గమనంబు గాంచుచు

విహరింప నాతోడ వేరెవరు రాగలరు? |చెలియరో|

చరణం 3:

తాళగల నేరీతి ధవుని యెడబాటు

తోడులేక కృశించు పాడుకాలము వచ్చె

ఇంతతెలిసినగాని అంతమొందకయుంటి

ఎంతతీపియొకదా ఈపాడు ప్రాణంబు |చెలియరో|

ఖండిత, కలహాంతరిత

రచన: తిరుమల కృష్ణదేశికాచార్యులు మే 2016

కావ్యరసములలో శృంగారమును రసరాజముగా లాక్షణికు లంగీకరించియుండుట సర్వజనవిదితమే. ఇట్టి శృంగారరసమునకు ఆలంబనములు నాయికానాయకులు.

నాయికానాయకుల యొక్క చక్షుష్ప్రీతి, మనస్సంగములవల్ల కలుగు మనోవికారమే రూఢమై శృంగారరసముగా పరిణమించును. దీనికి పరిసరములందలి సురభిళానిల సుందరోద్యాన చంద్రికాదిసన్నివేశములును, పరస్పరాభిహితమైన ఆహార్యాంగహార చేష్టాదులును ఉద్దీపకములుగా లాక్షణికులు గుర్తించినారు. ఇవన్నియు అనురక్తులైన నాయికానాయకుల అనుభవమం దున్నవే. వీనినే లాక్షణికులు సిద్ధాంతీకరించినారు. నాయికావిషయప్రసక్తిలో ఆసక్తికరమైన విషయము అష్టవిధశృంగార నాయికావర్గీకరణము. ఇది నాయికా తాత్కాలిక మనోధర్మ వర్గీకరణమే కాని, నాయికాప్రకృతి వర్గీకరణము కాదు. అనగా ఒకే నాయిక తత్తత్కాలమనోధర్మము ననుసరించి, ఈ అష్టవర్గములలో ఏదో యొక వర్గమునకు చెంది యుండుననుట. కావ్యాలంకారసంగ్రహములో ఈ శృంగారనాయికల లక్షణము లిట్లు చెప్పబడినవి:

సీ.వరుఁడు కైవసమైన వనిత స్వాధీనభ

ర్తృక; ప్రియాగమవేళ గృహముఁ,దనువు

సవరించు నింతి వాసకసజ్జ; పతిరాక

తడవుండ నుత్కంఠఁ దాల్చునింతి

విరహోత్క; సంకేత మరసి, నాథుఁడు లేమి

వెస నార్తయౌ కాంత విప్రలబ్ధ;

విభుఁడన్యసతిఁ బొంది వేఁకువ రాఁ గుందు

నబల ఖండిత; యల్క నధిపుఁ దెగడి

గీ. అనుశయముఁ జెందు సతి కలహాంతరిత; ని

జేశుఁడు విదేశగతుఁడైనఁ గృశతఁ దాల్చు

నతివ ప్రోషితపతిక; కాంతాభిసరణ

శీల యభిసారికాఖ్యయై చెలువు మెఱయు.

(అర్థము సులభము; అనుశయము=పశ్చాత్తాపము)

పై పద్యములో ఈ అష్టవిధనాయికల పేర్లు సాంద్రాక్షరములతో గుర్తింపబడినవి. మార్చినెల యందలి ఈమాటలో వాసకసజ్జికా, విరహోత్కంఠితా లక్షణములను గుఱించి కొంత వివరించినాను. ఇప్పుడు ఖండిత, కలహాంతరిత నాయికలనుగుఱించి వివరించి, వారి మనోధర్మములను ప్రతిబింబించునట్లుగా నేను వ్రాసిన గీతమును శ్రవ్యమాధ్యమములో ప్రదర్శింతును. ఇదియే ఈ వ్యాసము యొక్క ఆశయము.

ఖండిత

నీత్వాఽన్యత్ర నిశాం ప్రాతరాగతే ప్రాణవల్లభే|

అన్యాసంభోగచిహ్నై స్తు కుపితా ఖండితా మతా||

అని విద్యానాథుని ప్రతాపరుద్రీయములో ఖండిత నిర్వచనము. ‘రాత్రియంతయు అన్యకాంతతో గడిపి, ప్రొద్దున తత్సంభోగచిహ్నములతో వచ్చిన నాయకునిపట్ల కుపితయైన నాయిక ఖండిత’ అని దీని కర్థము. ప్రతాపరుద్రీయమునే అనుసరించిన రామరాజభూషణుని ‘విభుఁడన్య సతిఁ బొంది వేఁకువ రాఁ గుందు నబల ఖండిత’ అను నిర్వచనము దీనికి దాదాపుగా సరిపోవుచున్నది. కాని ఈ నిర్వచనములో నాయకుని యొక్క అన్యస్త్రీసంగమచిహ్నముల ప్రసక్తి లేదు. చిహ్నములు లేకున్నను ప్రియుడు అన్యకాంతాసంగము చేసి వచ్చినాడని శంకించి కోపగించిన నాయికయు ఖండితయే యగుచున్నది. అన్యకాంతాసంగము జరిగినదను అనుమానమే ఈనాయికయొక్క రోషదైన్యాదులకు కారణము.

అన్యవ్యాపకముల వల్ల నాయకుడు రాకున్నచో మనోవైకల్యమును జెందునది విరహోత్కంఠిత. ఈవిధముగా ఖండిత యొక్కయు, విరహోత్కంఠిత యొక్కయు మనఃస్థితులకు కారణమైన పరిస్థితులకు స్పష్టమైన భేదమున్నది. అందుచే వీరు వేర్వేరు నాయికలుగా గుర్తింపబడినారు. సాపరాధుడైన నాయకుని దేహమునందలి పరకాంతాసంగమసంకేతములను పరిశీలించి, చింత, నిశ్శ్వాసము, ఖేదము, సఖీసంలాపము, గ్లాని, దైన్యము, అశ్రుపాతము, రోషము, భూషణత్యాగము, రోదనాదులతో ఖండితానాయిక తన యవస్థ నభినయించవలెనని భరతుడు తెల్పినాడు. రసార్ణవసుధాకరములోని ఈక్రింది శ్లోకము ఇట్టి ఖండితానాయికయొక్క చేష్టలను చక్కగా వర్ణించుచున్నది.

ప్రభాతే ప్రాణేశం నవమదనముద్రాంకితతనుం

వధూర్దృష్ట్వా రోషాత్ కిమపి కుటిలం జల్పతి ముహుః|

ముహుర్ధత్తే చిన్తాం ముహురపి పరిభ్రామ్యతి ముహు

ర్విధత్తే నిఃశ్వాసం ముహురపిచ బాష్పం విసృజతి||

తాత్పర్యము: ప్రభాతమునందు ప్రాణేశునియొక్క నవమదనముద్రాంకితమైన తనువును చూచి, అతని కాంత రోషంతో మాటికి ఏవో కుటిలమైన (ఎత్తిపొడుపు) మాటలు వల్లించును. మఱిమఱి చింత వహించును. మఱిమఱి నిలుకడ లేక చలించును, నిఃశ్వాసములు వెడలించును, కన్నీటిని గార్చును. ఇట్లు కాంతుని ప్రవర్తనపట్ల కాంతలో గలిగిన సంక్షోభము నామె చేష్టలు ప్రవ్యక్తమొనర్చినవి.

వసుచరిత్రం లోని ఈక్రింది పద్యంలో రామరాజభూషణుడు బహురమ్యంగా తుమ్మెద తనువందు పద్మినీసంగమచిహ్నము లున్నట్లు వర్ణించినాడు.

ఉ. తుమ్మెద త్రిమ్మరీఁడు పయిఁదోఁచుపిశంగిమ పద్మినీనిశాం

కమ్మది తాఁ బరాగపటిఁ గప్పి మధువ్రతిఁ జేరఁబోవుచున్

నమ్మిక కంగజప్రహరణమ్ముల ముట్టెడుఁ జూడవమ్మ ప

ల్గొమ్మలఁ జెందువారలు తగు ల్విరియాటలు నేర కుందురే.

తాత్పర్యము: తుమ్మెద యను త్రిమ్మరి మధువ్రతిని (ఆడతుమ్మెదను) జేరబోవుచు, తన శరీరమునందలి నిశాంకమైన (రాత్రి పద్మినిని గూడియున్నందువలన మేనికంటిన) పసుపుపచ్చని మరకను (తెల్లని) పరాగమను వస్త్రముతో గప్పి, తాను రాత్రియందు పద్మినీసంగము చేయలేదని మధువ్రతికి నమ్మిక కల్గునట్లు మన్మథాయుధములను ముట్టుకొనుచున్నాడు. మఱి పలుకొమ్మలను (అనేకస్త్రీలను, అనేకతరు శాఖలను) పొందువారు తగులములు (ఆసక్తులు), విరియాటలు (పుష్పక్రీడలు, స్వేచ్ఛావిహారములు) నేర్వకుందురా? – నేర్తురుగదా యని కాకువు.

వివరణ: తుమ్మెదలు రాత్రియందు ముకుళించు పద్మములయందు జిక్కుకొని పగ లాపద్మములు విచ్చికొనగానే బయల్వెడునని వర్ణించుట కవుల సంప్రదాయము. అట్లు (తుమ్మెద యను నాయకుడు) పద్మినితో (అనగా పద్మలతయను పద్మినీజాతిస్త్రీతో) రాత్రియంతయు గడపుటచేత ఆనాయకునిమేనికి నిశాంకము పచ్చగా నంటినది. ఇచ్చట నిశాంక మనగా రాత్రికేళీపరమైన చిహ్నము.

‘నిశాఖ్యా కాంచనీ పీతా హరిద్రా వరవర్ణినీ’ అని యుండుటచేత నిశాశబ్దమునకు పసుపనియు అర్థము. అందుచే ఆపద్మినీజాతిస్త్రీ శరీరమున లేపనము చేసికొన్న పసుపు ఆమెతో రాత్రి క్రీడించుటచే నాయకున కంటుకొన్నదని అర్థము. రాత్రిపూట పద్మములో జిక్కుకొనుటచే పద్మపరాగము తుమ్మెదమేనికి పచ్చగా పసుపుమరకవలె అంటుకొన్నదని స్వాభావికార్థము. అట్టి పరస్త్రీసంగమచిహ్నమును (తెల్లని) పరాగమను వస్త్రముతో గప్పివైచి, పైగా దానేమి తప్పును చేయలేదని నమ్మకము కల్గించుటకై మన్మథాస్త్రములను ముట్టుకొని ఒట్టును పెట్టుకొనుచున్నాడీ మగతుమ్మెద యను ధృష్టనాయకుడు. మన్మథాస్త్రములన పువ్వులు. మన్మథునికి అస్త్రములు పువ్వులే కదా! పద్మములలో నుండి వెల్వడిన తుమ్మెద లితరపుష్పముల పరాగమును ధరించుట, ఇతరపుష్పములను స్పృశించుట స్వాభావికమేకదా! ఇట్లీ ప్రశస్తమైన పద్యములో ఖండితానాయికకు కోపకారణమైన నాయకుని యొక్క పరకాంతాసంగమచిహ్నములు చక్కగా వర్ణింపబడినవి. కపటియైన నాయకుడా చిహ్నములను గప్పిపుచ్చి తాను నిర్దోషినని మన్మథప్రహరణములను ముట్టుకొని ఒట్టుపెట్టుకొని ఆమెను నమ్మించి, ప్రమాదమును తప్పించుకొనినాడు.

రాత్రిర్యామత్రయపరిమితా, వల్లభాస్తే సహస్రం

మార్గాసక్త్యా మమ గృహమపి ప్రాత రేవాగతోసి|

కిం కర్తవ్యం? వద! నృపతిభిః వీక్షణీయా హి సర్వాః

కోవా దోషస్తవ? పునరహం కామ మాయాసయిత్రీ||

పై శ్లోకము ఖండితాలక్షణమునకు ప్రతాపరుద్రీయములో విద్యానాథు డిచ్చిన చక్కని ఉదాహరణము. దీనికి శ్రీమాన్ చలమచర్ల రంగాచార్యుల వారి అనువాద మీక్రింది పద్యము:

మ. సరిగా జాములు మూఁడు రేయికిఁ; బ్రియాసంఘంబ వేయింటి కౌ,

వఱువాతన్ నృప! దారిఁబోవుచు నిటుల్ వైళంబ విచ్చేసితే?

నరపాలుర్ దమ, రందఱం గనుఁగొనన్ న్యాయ్యంబెగా! యేమనన్?

మఱి మీదోసము లేదు లెండు, మిగులన్ బాధించు నాదోసమే!

రాత్రి యంతయు అన్యకాంతతో గడపి, ప్రొద్దున సంభోగచిహ్నములతో నిలు చేరిన ప్రభువును జూచి ఖండితానాయిక వక్రోక్తిగా ననుచున్నది: రాత్రియో మూడుజాములు మాత్రమే. తమరికో ప్రియాసంఘము వేయింటి కున్నది. ఏదో తెల్లవాఱి (రాత్రి కాదని భావము) దారిని బోవుచు (అనైచ్ఛికముగా ననుట) ఈయింటిలో దూరితిరి. తాము ప్రభువులు (సరసులు గారనుట). మీకందఱు సమానులే (గుణదోషవిచక్షణ లేదనుట). అందఱిని చూడవలసినవారే. మీకింతటి బాధను (ప్రయాసను) కలిగించుట నాదే దోషము. మీదోష మిసుమంతయు లేదు.

ఇటువంటి వక్రోక్తి (వ్యాజస్తుతి) గలదే పుష్పబాణవిలాసం లోని అందమైన ఈక్రింది శ్లోకము.

సత్యం తద్యదవోచథా మమ మహాన్ రాగ స్త్వదీయాదితి

త్వం ప్రాప్తోఽసి విభాత ఏవ సదనం మాం ద్రష్టుకామో యతః|

రాగం కించ బిభర్షి నాథ హృదయే కాశ్మీరపత్త్రోదితం

నేత్రే జాగరజం లలాటఫలకే లాక్షారసాపాదితమ్.||

వివరణ: నాయకుడు రాత్రి అన్యకాంతతో గడిపి, వేకువన తనకాంత కడకు వచ్చినాడు. అతనిని జూచి, వ్యాజస్తుతితో ఆనాయిక ఇట్లు ఉపాలంభించుచున్నది. నాథ=ప్రియుడా! త్వదీయాత్=నీకంటె, మమ రాగః మహాన్ ఇతి= నా రాగము అధికమైనదని, యత్=ఏది, అవోచథాః= పలికితివో, తత్=అది, సత్యం=సత్యమే; యతః=ఎందుచేత ననగా, మాం=నన్ను, ద్రష్టుకామః =చూడగోరినవాడవై, త్వం=నీవు, విభాత ఏవ = పెందలకడనే (రాత్రి రాలేదనుట), ప్రాప్తోఽసి=వచ్చితివి; కించ=మఱియు, హృదయే=ఎదయందు, కాశ్మీరపత్త్రోదితం= కుంకుమ పత్త్రభంగజనితమైనట్టిదియు, నేత్రే జాగరజం= కనులయందు జాగరణచే గల్గినదియు, లలాటఫలకే=నొసటియందు, లక్షారసాపాదితం= లాక్షా రసముచే గల్గినదియు నగు, రాగం=రాగమును , బిభర్షి=ధరించియున్నావు.

తాత్పర్యము: ఓ నాయకుడా! నాకు మనసులో మాత్రమే నీపై రాగమున్నది. మఱి నీకో శరీరమందంతటను రాగమున్నది. నీయెదలో కశ్మీరపత్ర రాగ మున్నది; కనులలో జాగరణరాగ మున్నది; నొసటిపై లాక్షారసరాగ మున్నది. నాపై ఎంత మక్కువయో, నాకడకు పెందలకడనే వచ్చితివి (రాత్రి రాలేదనుట). నీవు వచించినట్లు నీకు నాయందు గల రాగాతిశయ మధికమైన దనుటలో అసత్య మింతయు లేదు. ఇచ్చట రాగ మనగా అనురాగమనియు, ఎఱ్ఱదనమనియు గ్రహింపవలెను. ‘నాకు మనసులో మాత్రమే రాగమనగా అనురాగ మున్నది. నీకో శరీర మంతటను రాగము (అనగా అన్యకాంతాసంభోగచిహ్నమైన ఎఱ్ఱదనము) ఉన్నది’ అని వ్యాజస్తుతిచే నాయిక నాయకుని ఉపాలంభించుచున్నది.

న బరీభరీతి కబరీభరే స్రజో, న చరీకరీతి మృగనాభిచిత్రకమ్|

విజరీహరీతి న పురేవ మత్పురో, వివరీవరీతి న చ విప్రియం ప్రియా||

అందమైన ఈశ్లోకం పుష్పబాణవిలాసంలోనిది. నాయకుని అన్యకాంతాసంగమచిహ్నములను గాంచి ఒక ఖండితానాయిక ఈర్ష్యామానములు వహించినది. అతనివైపు చూచుట లేదు, అతనితో మాటాడుట లేదు. అతని కామె నెట్లు ప్రసన్నురాలిని చేసికొనవలెనో తోచుట లేదు. ఆతడామె చెలికత్తెతో నిట్లనుచున్నాడు: ప్రియా=ప్రియురాలు, పురా ఇవ=ముందువలె, కబరీభరే=గొప్పనైన కొప్పునందు, స్రజః=పూదండను, న బరీభరీతి=మఱిమఱి తుఱుముకొనదు; మృగనాభిచిత్రకమ్=కస్తూరితిలకమును, న చరీకరోతి= మఱిమఱి (సవరించి) పెట్టుకొనదు; మత్పురః=నాయెదుట, న విజరీహరీతి=తరచుగా (మఱిమఱి) చరింపదు; విప్రియం=(నా)తప్పిదమును, న వివరీవరీతి చ= (మఱిమఱి యడిగినను) చెప్పదు గూడ.

ఓ చెలీ! ఈమె వైఖరి నీకు దెలిసియున్న చెప్పుము.

అలంకారశాస్త్రప్రకారము ఈనాయిక మధ్యా-ధీరా అను కోవకు చెందినది. ‘మధ్యా ధీరా ప్రియం మానే న పశ్యతి న భాషతే’ –

‘మధ్యా ధీర మానము (ప్రణయకోపమును) వహించినప్పుడు ప్రియునివైపు చూడదు, మాటాడదు’ – అని ఆమె లక్షణము. పైశ్లోకములో అపరాధియైన నాయకునిపట్ల ఇట్టి (ఖండిత)నాయిక చేయు విపరీతవర్తనము వర్ణింపబడినది. ఇందులో గల ‘బరీభరీతి’, ‘చరీకరీతి’ ఇత్యాది పౌనఃపున్యార్థ కములైన యఙ్లుగంతరూపములు ఈశ్లోకమునకు అధికమైన అందము నొసగుచున్నవి.

ఖండితానాయికకు కావ్యాదులనుండి ఎన్నియో చక్కని ఉదాహరణ లీయవచ్చును. ఉదాహరణకు పారిజాతాపహరణకావ్యములోని ప్రథమాశ్వాసములో సత్యభామను చక్కని ఖండితానాయికగా ముక్కుతిమ్మన నిరూపించినాడు. రుక్మిణియందలి అనురాగముచే తనను కించపఱచినాడని సత్యభామ ఈర్ష్యాపరిపూర్ణమానసయై అట్లు చేసినది. రుక్మిణిసిగలో పారిజాతమును తుఱిమినపుడు శ్రీకృష్ణునిమేనిలో నెలకొన్న ‘పారిజాతకుసుమాగతనూతనదివ్యవాసనల్’ అతని అన్యకాంతానురక్తిని పట్టియిచ్చు చిహ్నములైనవి. ఇవి ఆమె ఈర్ష్యాకోపముల నినుమడింప జేసినవి. ‘వేఁడినిట్టూర్పులు దళంబుగా నిగిడినవి’.

‘మానసంబున నెలకొన్న క్రోధరసము న్వడిఁగట్టుచునున్నకైవడిన్’ స్తనతటమందలి కుంకుమపత్రభంగములు చెమటచే కరఁగి వెలిపట్టుపయ్యెద తడిసి ఎఱ్ఱవారినది. ఆమె శ్రీకృష్ణుని శిరస్సును తన్నుటయే గాక అతని ననేకవిధముల సూటిపోటిమాటలతో తూలనాడినది. చివరికి ‘ఈసునఁ బుట్టి డెందమున హెచ్చిన శోకదవానలంబుచే గాసిలి’, ‘పంకజశ్రీ సఖమైన మోముపయిఁ జేలచెఱంగిడి బాలపల్లవగ్రాసకషాయకంఠకలకంఠవధూకలకాకలీధ్వని’తో నేడ్చినది. ఈమానసికలక్షణములు, చేష్టలన్నియు అలంకారశాస్త్రములో లాక్షణికులు ఖండిత కాపాదించినవే. ఇట్లు ఖండితయొక్క పరిపూర్ణస్వరూపమును ముక్కుతిమ్మన సత్యభామయందు చూడనగును.

కలహాంతరిత

ఈర్యాకలహనిష్క్రాన్తో యస్యా నాగచ్ఛతి ప్రియః|

సామర్షవశసంప్రాప్తా కలహాన్తరితా భవేత్||

అని నాట్యశాస్త్రములో కలహాన్తరితాలక్షణము గలదు. ‘అల్క నధిపుఁ దెగడి అనుశయముఁ జెందు సతి కలహాంతరిత’ యను నిర్వచనము దీనికి సమముగానే యున్నది. ‘కలహేన అంతరితా వ్యవహితా అర్థాత్ ప్రాణనాథతః’ – ‘కలహమువల్ల వల్లభునితో ఎడయైనది’ అని కలహాంతరితా శబ్దమునకు వ్యుత్పత్తి. ఈకలహము రోషము, ఈర్ష్య, అసహనములచేత కలుగవలెను. ఇట్టి మనఃస్థితి అన్యకాంతానురక్తుడైన నాయకుని విషయమున గలుగుట సహజము. అట్టి కాంత ఖండిత యగును. అట్లు తనచే నుపాలంభింపబడి దూరమైన నాయకునిగూర్చి చింతించుచు, తనచర్యకు పశ్చాత్తాపము నొందు నాయిక కలహాంతరిత యగును. ఇట్లు ఖండితకు, కలహాంతరితకు స్వాభావికమైన పారంపర్యము గలదు. అమరుకశతకంలోని ఈ క్రింది శ్లోకము ‘కలహాంతరిత’కు చక్కని ఉదాహరణము.

చరణపతన ప్రత్యాఖ్యాన ప్రసాద పరాఙ్ముఖే

నిభృతకితవాచారేత్యుక్తే రుషాపరుషీకృతే|

వ్రజతి రమణే నిఃశ్వస్యోచ్చైః స్తనార్పితహస్తయా

నయనసలిలచ్ఛన్నా దృష్టిస్సఖీషు నిపాతితా||

అర్థవివరణము: నాయకునియందు పరస్త్రీసంభోగచిహ్నములు బయల్పడుటచే ఆమె కృద్ధురాలైనది. ఆమె కోపము నుపశమింపజేయుటకై ఆమె చెలుల సమక్షములో నాయకు డామె పాదములపై బడినాడు (ముక్కుతిమ్మన శ్రీకృష్ణుడును ఇట్లే చేసినాడు). ఐనను ఆమె అతనియందు విముఖురాలైనది. పైగా ‘నిభృతకితవాచారా =(సిసలైన మోసగాడా)’ అని అతనిని (చెలుల యెదుట) పరుషముగా నిందించినది. అతడు (రోషముతో) వెడలిపోసాగినాడు. ఆతని నివారించుట కామె మాన మడ్డము వచ్చినది. అంతలో తన చేష్టల కామెకు కొంత పశ్చాత్తాపము కల్గినది. అప్పుడామె స్తనతటమం దుంచిన హస్తముతో, బిగ్గరగా (దీనయై) నిట్టూర్చుచు, ఆశ్రుచ్ఛన్నములైన నేత్రములను (మీరైన ఆతనిని మఱలింపలేరా అను భావముతో) చెలులపై నిల్పినది. కోపముతో నిందింపబడిన నాయకుడు , తనను విడిచిపోగా తన చేష్టలకు పశ్చాత్తాపము నొందు నాయిక యిందు వర్ణింపబడినది.

రామరాజభూషణుని కావ్యాలంకారసంగ్రహములోని క్రింది యుదాహరణముసైతము రమ్యముగా నున్నది.

ఉ. ఆనఁగరాని కోపమున నప్పుడు కాంతుని ధిక్కరించుచో

మానదురాగ్రహగ్రహము మానుపలేకపు డెందుఁ బోయెనో

యా ననవింటిదంట యిపు డేఁపఁదొడంగె; భవిష్యదర్థముల్

గానని నా మనంబునకుఁ గావలె నిట్టి విషాదవేదనల్.

తాత్పర్యము: ఈర్ష్యాకోపముల బట్టలేక ఒకకాంత నాయకుని దూఱినది, తిరస్కరించినది. అతడామెకు దూరమైనాడు. వల్లమాలిన మానము, దురాగ్రహములనెడు భూతము తనను సోకినప్పుడు వానిని నివారింపలేని మన్మథుఁడు తననిప్పుడు సోకి బాధించుచున్నాడు. ముందుచూపు లేక యట్లు ప్రవర్తించిన తన మనసున కిట్టి దుఃఖము, ప్రయాస కల్గవలసినదే యని ఆకాంత పశ్చాత్తప్తురా లైనది.

ఇటువంటి మానసికస్థితిని ప్రతిబింబించునదే ఈక్రింది భానుదత్తుని ‘రసమంజరి’లోని శ్లోకము:

అకరోః కిము నేత్ర! శోణిమానం?

కిమకార్షీః కర! పద్మతర్జనం వా?

కలహం కిమధా ముధా? రసజ్ఞే!

హితమర్థం న విన్దతి దైవదృష్టాః!

దీనికి నా భావానువాదము:

తే. పూనితేల నేత్రంబ! ప్రశోణిమంబు?

జగడమాడితి వేల రసజ్ఞ! వృథగ?

కేలుదమ్మిచే వెఱపించితేల? కరమ!

మిమ్మనఁగ నేల? నాభాగ్య మిట్లు గ్రాల!

వివరణ: ఒక ఖండితానాయిక కాంతుని నిందించినది. అతఁడు పాదగ్రస్తుఁడై ఆమెను అనునయింప యత్నించినాడు. ఐనను మానవతియైన ఆమె ప్రసన్నురాలు కాలేదు. ఇంకను కనులెఱ్ఱచేసి అతనిపై కోపగించినది. నిష్ఠురము లాడి కలహించినది. హస్తమందలి లీలాపద్మమును ౙళిపించి ఆతని వెఱపించినది. ఆతడామెను వీడి పోయినాడు. కొంతసేపటి కామె మానము వీగిపోయినది. కలహాంతరితయైన ఆమె తన కాత్మీయమైన నేత్రజిహ్వాహస్తములే వైరులవలె నట్లు చేసినవని వానిని నిందించినది. కాని అట్లు వాని ననుట వ్యర్థమనుకొన్నది. తన దౌర్భాగ్యముచే నట్లు జరిగినదని విధినే దూషించుచు పశ్చాత్తాపము నొందినది. ఇట్టి చేష్టావిశేషములవల్ల ఆనాయిక ప్రౌఢ యని తేలుచున్నది. చివరిగా రసభావానుకూలముగా టొరంటోలోని శ్రీమతి చర్ల రత్నశాస్త్రిగారు పాడిన మత్కృతమైన యీక్రిందిపాటలో, అన్యకాంతా సంభోగచిహ్నముల గాంచి కాంతుని దూషించిన ఖండితానాయిక, కలహాంతరితయై పశ్చాత్తాపముతో వానిని ప్రసన్నుని జేసికొని రమ్మని సరసురాలైన తన సఖిని వేడికొనుట ఇతివృత్తముగా నున్నది:

పల్లవి:

ఏమి సేతునె చెలియ! ఇంకేమి సేతునే

విభుని దూరము సేసి, విరహంబు పాలైతి

అ.పల్లవి:

తగవులాడితి చాల, తాకంగ వలదంటి

మునుపుగూడినదాని పొంతకే పొమ్మంటి |ఏమి సేతునె|

చరణం 1:

వాని తనువున దాని వలపుగుర్తులు గంటి

గండమందున దానికంటికాటుక గంటి

కనులయందున జాగరణ చిన్నెలను గంటి

నన్ను దాకకు, దాని సన్నిధికె పొమ్మంటి |ఏమి సేతునె|

చరణం 2:

బాలనని నన్నింత వంచింతువా యంటి

చాలులే మురిపాలు సరసాలు పొమ్మంటి

అంటి నే గాని యిటులొంటరిని ననుజేసి

స్మరువింటి కెరసేసి చనడేమొ యనుకొంటి |ఏమి సేతునె|

చరణం 3:

సరసురాలవు నీవు, చతురవూ నీవు

త్వరతోడ జని వాని తిరిగి రమ్మనవె

తాళుకొంటిని వాని తప్పిదం బనవె

బాళితో నలరింతు పంతమేలనవె |ఏమి సేతునె|

______________________________________

అంకము జేరి శైలతనయా స్తనదుగ్ధములాను వేళ బా

ల్యాంక విచేష్ట దొండమున నవ్వలి చన్ గబళింపబోయి యా

వంక గుచంబు గాన కహి వల్లభ హారము గాంచి వే మృణా

ళాంకుర శంక నంటెడి గజాస్యుని గొల్తు నభీష్ట సిద్ధికిన్!

చివరి పాదంలో మొదటి అక్షరం “న”. యతిస్థానంలోని అక్షరం “భ”. ఈ రెండు హల్లులకీ యతి చెల్లదు. కానీ, “భ”ముందు పదం “నొసగున్”లో “న్” ఉంది కాబట్టి, దానికి “న”తో యతి చెల్లుతుంది. యతిస్థానంలో సంధి జారిగినప్పుడు, సాధారణంగా సంధి జరగకముందు ఉన్న అక్షరంతోనే యతిమైత్రి జరుగుతుంది. ఉదాహరణకు, ఈ కింద పద్యంలో రెండు, నాలుగు పాదాలు గమనించండి:

“బ్రహ్మ, విష్ణు, మహేశ్వరులగు త్రిమూర్తులకు జన్మనిచ్చింది ఆది పరాశక్తి అగు శ్రీ రాజరాజేశ్వరీ దేవి. అప్పుడు రాజరాజేశ్వరీ దేవికి మూడవ నేత్రం ఉండేది. అనంతరం, తనను ఈ ముగ్గురిలో ఎవరో ఒకరు వివాహ మాడ వలసిందిగా కోరింది. మొదట ముగ్గురూ నిరాకరించారు. ఆమె నచ్చచెప్పిన పిమ్మట, శివుడు తనని వివాహమాడేందుకు అంగీకరించి, ఒక షరతు పెట్టాడు. తనను (ఆది పరాశక్తిని) వివాహమాడిన అనంతరం మూడవ నేత్రం శివునికి ఇవ్వాలి. అందుకు ఆ దేవత అంగీకరించి, వివాహానంతరం శివునికి మూడవ నేత్రమును ఇచ్చింది. అప్పుడు శివుడు ఆ మూడవ నేత్రముతో ఆ దేవతను భస్మం చేసిసి, ఆ భస్మరాశిని మూడు భాగాలుగా విభజించి, లక్ష్మి, సరస్వతి, పార్వతిలను సృష్టించాడు.”

పల్లవి:

హరివిహముగ్ధవ ధూని కరే విలాసిని విలసతి కేళిపరే

ఆ ఆ ఆ ఆ ఆ అ

చందన చర్చిత నీల కళేబర పీత వసన వనమాలి

చందన చర్చిత నీల కళేబర పీత వసన వనమాలి

కేళి చలన్మని కుండల మండిత గండయు గస్మిత సాలి

హరివిహముగ్ధవ ధూని కరే విలాసిని విలసతి కేలిపరే

చరణం1:

కాపి విలాస విలోల విలోచన కేలన జనిత మనోజం

కాపి విలాస విలోల విలోచన కేలన జనిత మనోజం

ధ్యాయతి ముగ్ధవ బూరవిభకం మధు సూధన వదన సరోజం

ధ్యాయతి ముగ్ధవ బూరవిభకం మధు సూధన వదన సరోజం

హరివిహముగ్ధవ ధూని కరే విలాసిని విలసతి కేలిపరే

చరణం2:

ఇష్యతి కామపి చుంబతి కామపి రమయతి కామపి రామం

సథ్యతి సస్మిత చారుతరాం అపరామను గస్యతి రామ

హరివిహముగ్ధవ ధూని కరే విలాసిని విలసతి కేలిపరే

చందన చర్చిత నీల కళేబర పీత వసన వనమాలి

అనుకోలేదమ్మ ఇలా ఉంటుందనీ ఇలా అవుతుందనీ

ఏదో మత్తుందనీ మతే పోతుందనీ

అనుభవమైన ఇప్పటి దాకా అనుకోలేదమ్మా

నేనూ అనుకోలేదమ్మ ఇలా ఉంటుందనీ ఇలా అవుతుందనీ

ఏదో మత్తుందనీ మతే పోతుందనీ

అనుభవమైన ఇప్పటి దాకా అనుకోలేదమ్మా

అనుకోలేదమ్మ ఇలా ఉంటుందనీ ఇలా అవుతుందనీ

ఒక్క క్షణంలో నాకే తెలియక ఏదో జరిగింది

సిగ్గు వచ్చి నా చెంప మీటితే ముద్దని తెలిసింది

ఒక్క క్షణంలో నాకే తెలియక ఏదో జరిగింది

సిగ్గు వచ్చి నా చెంప మీటితే ముద్దని తెలిసింది

నిన్ను చూసుకొని అనురాగానికి వేగం వచ్చింది

నిన్ను చూసుకొని అనురాగానికి వేగం వచ్చింది

కన్నె పెదవిపై ముద్ర వేసి అది హద్దును చెరిపింది

సిగ్గు చెంప పెదవీ ముద్దు

సిగ్గు చెంప పెదవీ ముద్దు

వలపుల తావులనీ వావీ వరసలనీ

అనుకోలేదమ్మ ఇలా ఉంటుందనీ ఇలా అవుతుందనీ

గాలి వీచితే పరవశమంది తీగే ఊగిందో

తీగ ఊగితే పరువం వచ్చి గాలే వీచిందో

గాలి వీచితే పరవశమంది తీగే ఊగిందో ఓ ఓ

తీగ ఊగితే పరువం వచ్చి గాలే వీచిందో

తేటి పాపకు ఆకు చాటునా పువ్వే విరిసిందో

తేటి పాపకు ఆకు చాటునా పువ్వే విరిసిందో

పువ్వు సొగసుకు తేటి గొంతులో పాటే పలికిందో

గాలి తీగ పువ్వూ తుమ్మెదా

గాలి తీగ పువ్వూ తుమ్మెదా

కలిసిన జంటలనీ కలవక ఉండవనీ

నేను అనుకోలేదమ్మ ఇలా ఉంటుందనీ ఇలా అవుతుందనీ

ఏదో మత్తుందనీ మతే పోతుందనీ

అనుభవమైన ఇప్పటి దాకా అనుకోలేదమ్మా

నేనూ అనుకోలేదమ్మ ఇలా ఉంటుందనీ ఇలా అవుతుందనీ

ఏదో మత్తుందనీ మతే పోతుందనీ